Page Text
________________
38
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૪-૮૭ ભક્તામર સ્તોત્ર–કેટલાક પ્રશ્નો.
' રમણલાલ ચી. શાહ ** " જેમાં જિનેશ્વર ભગવાનની સ્તુતિ કરવામાં આવી હોય એવાં (૧) ભકતામર સ્તોત્રની શ્લેક-સંખ્યા કેટલી ? આ પ્રશ્ન 'સંસ્કૃત તેમાં “ભક્તામર સ્તોત્રનું રથાન 'અદ્વિતીય છે. ઘણું સમયથી ચર્ચાતે આવ્યા છે. વાચક ઉમાસ્વાતિ કૃત - જૈનોમાં ચારે રિકાને માન્ય, જૈન જૈનેતર વિદ્વાને અને તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર’ જેમ શ્વેતામ્બર »દાયને માન્ય છે તેમ 3' 'આચાર્યોએ જેની ખૂબ પ્રશંસા કરી છે, જેના ઉપર ટીકા, દિગમ્બર સમ્પ્રદાયને પણ માન્ય છે. એવી જ રીતે માનતુંગ : * ભાષ્ય, પાદપૂતિ, સમલેકી પદ્યાનુવાદ, વિવરણ વગેરે અનેક સુરિકૃત ભકતામર સ્તોત્ર પણ બંને સય્યદાને માન્ય છે. રચનાઓ થઈ છે, જેનું પઠન-પાઠન અને પૂજન ચમત્કારયુક્ત પરંતુ દિગમ્બર સમ્પ્રદાયમાં ભકતામર સ્તોત્રની-wખ્યા ૪૮ની મનાયું છે, એ “ભક્તામર સ્તોત્રની રચના મહાકવિ મનાય છે. જયારે શ્વેતામ્બર પરંપરામાં (ટલાક અપવાદ સિવાય) શ્રી માનતુંગરિએ વસંતતિલકા છંદમાં કરી છે. કવિએ પોતે કલેક સંખ્યા ૪ની માનવામાં આવે છે. અલબત્ત ૪૪ની એના અંતિમ શ્લોકમાં પિતાના નામને નિર્દેશ કર્યો છે.
લેક અને તેના શબ્દોના પાઠ વિષે કઈ મતમતાંતર નથી. * આ ત્રના પઠન-પૂજનની ફલશ્રુતિ કર્તાએ એના છેલ્લા
તારો એમ માને છે કે ભકતામર સ્તોત્રના શ્લોકની લેમાં વર્ણવી છે. આ પ્રકારના ભયનું એથી નિવારણ થાય છે; સંખ્યા કલ્યાણ મંદિર ત્રની જેમ ૪૪ની છે. કલ્યાણ મંદિર યશ અને લક્ષ્મી સહજ રીતે પ્રાપ્ત થાય છે; મારા જs તેત્રમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સ્તુતિ છે. અને ભકતામર બેડીઓ હોય છે તે તૂટી જાય છે. આ શ્લોક ઉપરથી એવી તેત્રમાં આદિનાથ ભગવાનની સ્તુતિ છે. બંને સ્તોત્રની રચના
માન્યતા પ્રચલિત બની છે કે માનતુંગસૂરિએ પિતાના શરીર સાથે ચમત્કારની ઘટના વણાયેલી છે. તાઅર માન્યતા. - ' પરની (૪૪ અથવા ૪૮) બેડી સેવાને પ્રગ ભકતામરને એવી છે કે વર્તમાન ચેવીસીના ગ્રેવીસ તીર્થંકર અને , એક એક કલાક રચીને શ્રી હર્ષ'રાજા સમક્ષ કરી બતાવ્યા હતા.
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિહરમાન એવા વીસ તીર્થકરે એમ મળી શ્રી માનતુંગસૂરિ વિષે નિશ્ચિત પ્રમાણભૂત માહિતી ઓછી
કુલ ૪૪ તીર્થંકર છે. એટલે ૪૪ ની સંખ્યાને લક્ષમાં રાખીને મળે છે, કારણ કે એ નામના એક કરતાં વધારે આચાય થઈ ગયા છે. આમ છતાં “ભકતામર સ્તોત્ર : વિષે કે એના
તીર્થકર ભગવાનની સ્તુતિરૂપ ભકતામર સ્તોત્ર અને કલ્યાણ કેટલાક કલેક વિશે હેમચંદ્રાચાર્ય, હિરવિજયસૂરિ જિનપ્રભસૂરિ,
મંદિર તેત્ર–આ બંનેની રચના થયેલી છે. ભકતામર સ્તોત્રમાં ઉપાધ્યાય યોવિજયજી, મુનિસુંદરસૂરિ વગેરે પૂર્વસૂરિઓએ
ઋષભદેવ ભગવાનને પ્રથમ જિનેન્દ્ર તરી આર ભમાં નિર્દેશ જે ઉલેખ કરેલા છે તથા પ્રભાવક ચરિત'માં એમના વિષે જે
થયે છે એટલું જ, એ સિવાય પણ તીર્થકર ભગવાનની પ્રબંધ આપે છે તે પરથી એટલું તે નિશ્ચિત છે કે શ્રી
સ્તુતિરૂપ એ રચના ગાઈ શકાય એવી છે અને ગવાય પણ છે. માનતું ગરિ ત્રીજથી સાતમી શતાબ્દો સુધીના સમયમાં થયા વર્તમાન સમયમાં આરાય એવા ૪૪ તીર્થંકર હેવાથી ૪૪ ની હોવા જોઇએ. તેઓ જન્મે બ્રાહ્મણ હતા; વારાણસીના વતની
લેક સંખ્યા યેગ્ય છે એમ શ્વેતામ્બર પરંપરા માને છે. હતા; વેદાદિ શાસ્ત્રોમાં પારંગત હતા. તેઓ “ભકતામર’ ઉપરાંત
લકતામર રત્ર ચમત્કારયુક્ત ગણાયું છે. તેની સાથે લબ્ધિ, ભયહર તેત્ર અને ભક્તિભર તેત્ર' ના રચયિતા હતા અને
ઋદ્ધિની વાત પણ સંકળાયેલી છે. અને લબ્ધિ-ઋદ્ધિ માટે 'વિક્રમના સાતમા સૈકામાં શ્રી હર્ષદેવના સમયમાં હયાત હતા.
ક્ષતામર સ્તોત્રનું યંત્ર સહિત વિધિવત પૂજન થતું આવ્યું છે. એટલું ઘણુ ખરા વિદ્વાને સ્વીકારે છે.
અને લબ્ધિ-દ્ધિની સંખ્યા ૪૮ ની હોવાથી ભકતામર સ્પેકની
સંખ્યા ૪૮ હોવી જોઈએ એ દિગમ્બર મત છે. ભકતામર સ્તોત્ર એમના કર્તાની નમ્રતા, લઘુતા, હૃદયની નિર્મળતા તથા ભાવની ઉત્કટતાને કારણે વ્યક્તિના સ્તોત્ર
ભકતામર સ્તોત્રની રચના થયાને આશરે ૧૩૦૦ થી ૧૫૦ ૦ તરીકે જેમ હાયસ્પર્શી છે, તેમ કમૅમધુર વર્ણરચના, ઔચિત્ય
વર્ષ થઈ ગયાં. વિક્રમના સાતમા સૈકામાં માનતુંગરિ થયા હોવાનું યુકત શબ્દસંકલના, ઉપમાદિ અલંકારો અને કહપનાની નવીનતા
મનાય છે. ભકતામર સ્તોત્રની પ્રાચીનતમ જે હસ્તપ્રત મળે છે
તે બધી હસ્તપ્રતમાં ૪૪ કલાકની સંખ્યા મળે છે. વિ. અને ચિત્રાત્મક્તાને કારણે કાલય તરીકે પણ તે 'અદ્ભુત છે.
સં. ૧૪૨૬ માં ગુણ્યાકરસૂરિએ ભકતામર સ્તોત્રના પ્રત્યેક કલાક : સંસ્કૃત ભાષામાં અર્થ સમજાતે હોય, શાંત, અનુકૂળ
ઉપર તેને મહિમા દર્શાવતી એક એક કથા આપેલી છે. એવી અને પ્રેરક વાતાવરણ હોય ચિત્ત પ્રસન્નતાથી અને હૃદય
કથાની સંખ્યા ૪૪ લેક પ્રમાણેની ૪૪ છે. ભકતામર ભક્તિથી સભર હોય તે સમયે ભકતામર'ના નું ઉચ્ચ સ્ત્રના ૪૮ કલાક દર્શાવતી હસ્તપ્રત અને તેના ઉપર
સ્વરે પાન કે ગાન કરવામાં અને ઉલ્લાસ અનુભવાય છે. એવે ૪૮ કથાઓ આપવામાં આપવામાં આવી હોય તેવી અને તેના : સમયે ચિત્તમાં રહેલા અશુભ ભાવે સ્વયમેવ ચલિત થઈ જાય છે. પૂજન માટે ૪૮ યંત્ર દર્શાવતી હસ્ત પ્રતે ૨૦૦-૩૦૦વર્ષથી ભકતામરને આન દલાસ મનને નિર્મળ બનાવવાનું કાર્ય
વધુ પ્રાચીન નથી. દિગમ્બર પરંપરામાં રાયમલ બ્રહ્મચારીએ
‘ભકતામર કથા સંગ્રહની રચના કરી છે. અને તેમાં ૪૮ અવશ્ય કરી જાય છે. .
કલેક છે અને તેના ઉપરની ૪૮ કથા માપવામાં અાવી છે. કોઈ પણ પ્રજા પિતાના નિ:સત્વ સાહિત્યને ઝાઝે સમય
પરંતુ એ રચના ૩૫૦ વર્ષથી પ્રાચીન નથી એટલે કે સંઘરતી નથી. તેરસે કરતાંયે વધુ વર્ષથી સેંકડે અને હજારે
* ભકતામર સ્તોત્રની રચના થયા પછીનાં બાર વર્ષના ગાળામાં લોકેાના મુખે રેજેરાજ એનું આજ દિવસ સુધી પઠન થતું
જુદા જુદા સમયની મળતી હસ્તપ્રતમાં ૪૪ કલેકને જ આવ્યું છે એ જ “ભકતામર સ્તંત્રની કાવ્ય તરીકે તેમ જ તેત્ર ઉલ્લેખ છે. હેમચંદ્રાચાર્ય, હીરવિજયસૂરિ, શુભશીલગણિ, , તરીકે સબળતા સિદ્ધ કરી આપે છે.
ઉપાધ્યાય થશેવિજયજી, વગેરે કેઈએ ભકતામર સ્તોત્રના ભક્તામર સ્તોત્ર વિશે નીચેના કેટલાક પ્રશ્નો વારંવાર ૪૮ કલેકને ઉલ્લેખ કર્યો નથી. પુછાય છે: '
( વધુ માટે પૃષ્ઠ-૨૦૩ જુઓ ). ભાવિક શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધ, મુદ્રક અને પ્રકાશક: શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રે, , , -બઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩પ૦૨૬: મુદ્રણસ્થાન : કેન પ્રિન્ટર્સ, જગન્નાથ શંકર શેઠ રોડ, ગિરગામ, મુંબઈ - ૪૦૦ ૦૦૪
| SR No. | 525972 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1987 Year 48 Ank 17 to 24 and Year 49 Ank 01 to 16 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramanlal C Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 262 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 28 MB |