Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

SR No.: 525963
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1978
Total Pages: 72
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 6

શ્રાવણશકિત અને સ્મરણશકિત એટલી તીવ્ર હતી કે બૂટ, ચંપલના અવાજ પરથી પણ કોઈ આવ્યું છે તે તેઓ જાણી લેતા .
એકવાર મુંબઈમાં ‘તાનસેન' નામનું ચલચિત્ર જેવા પંડિતજી ગયેલા. 'માત્ર' સંવાદો અને ગીતે તેમણે સાંભળેલાં પણ એ ચિત્ર જોઈને પાછા ફર્યા પછી એમણે કેટલાય પ્રશ્ન કર્યા ત્યારે ચલચિત્ર જોનારા જે વાતો ચૂકી ગયા હતા તે શ્રવણશક્તિની એકાગ્રતા વડે તેમણે કેવી સરસ રીતે પકડી લીધી હતી તેની પ્રતીતિ થઈ હતી.
૧૯૫૫ - '૫૬માં પંડિતજી પાસે આવનારા મહાનુભાવામાં સાહિત્ય પરિષદના બંધારણ વગેરેની ચર્ચા માટે આવનારા સ્નેહરશ્મિ, ઉમાશંકરભાઈ અને જ્યંતી દલાલ મુખ્ય હતા. સાહિત્ય પરિષદના નવેસરથી ઘડાનારા બંધારણની ઘણી વાટાઘાટો પંડિતજીની હાજરીમાં થતી. કેટલીક વાર મતભેદો થતા ત્યારે, ખાસ કરીને જ્યંતી દલાલ ઉગ્ર બની ગયા હેાય ત્યારે, પંડિતજી થાડુંક જ કહેતા અને વાતનું નિરાકરણ થઈ જતું.
પંડિતજી ‘બળવાખાર પંડિત' તરીકે જાણીતા હતા. કેટલા યે ધાર્મિક જ ક્રિયાકાંડો ઉપર એમણે પ્રહારો કરેલા છે; આમ છતાં પંડિતજી માત્ર બુદ્ધિવાદી નહોતા, શ્રાદ્ધાના તત્ત્વને પણ તેમના જીવનમાં પૂરો અવકાશ હતા. મને એક પ્રસંગનું બરાબર સ્મરણ છે. ચેમાસાના દિવસેા હતા. પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા માટે પંડિતજી મુંબઈ આવવા નીકળતા હતા. હું પંડિતજીને લેવા માટે ‘સરિતકુંજ’માં ગયા. તેઓ તૈયાર થયા. મેં ચાલવા માંડયું ત્યાં પંડિતજી કહે, ‘એક મિનિટ ઊભા રહેા' મને એમ કે કઈ લેવાનું ભુલાઈ ગયું હશે; પર ંતુ પંડિતજીએ મેાઢા આગળ હથેળી ધરી નવકાર મંત્ર બોલવાનું શરૂ કર્યું. ત્રણ નવકાર ગણીને એમણે રૂમની બહાર પગ મૂકયો. મેં પંડિતજીને પૂછ્યું, ‘આપ પણ એ રીતે નવકાર ગણા છે?” તેમણે કર્યું, ‘શ્રાદ્ધા વગર આપણું જીવન ટકી જ ન શકે. બહારગામ જતાં કે કોઈ સારા કામ માટે જતાં હું હંમેશાં મનમાં નવકાર ગણી લઉં છું.'
પંડિતજીએ જ્યારે પેાતાની તબિયત સારી હોવા છતાં પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાનું પ્રમુખસ્થાન છેડયું. ત્યારે મેં એમને પૂછેલું, ‘આપે કેમ મુંબઈ વ્યાખ્યાનમાળામાં જવાનું માંડી વાળ્યું?” એમણે એક જ શબ્દમાં ઉત્તર આપ્યો. ‘વયોધર્મ’, પંડિતજી કહેતા કે આપણા લોકોમાં ઉંમર પ્રમાણે પેાતાના ધર્મો બહુ ઓછા મસા સમજે છે, ખાસ કરીને જાહેર જીવનમાં જે પ્રમાણે આપણી ઉંમર ચાલતી હાય તે પ્રમાણે આપણાં રસ અને પ્રવૃત્તિનાં ક્ષેત્ર બદલવાં જોઈએ.
ખેડિતજી મિતભાષી અને મિતાહારી હતા. વાતચીતમાં તેઓ હમેશાં ટૂંકા અને મુદ્દાસર જવાબ આપતા. એ જવાબમાં પણ એમની વિદ્વત્તા ડોકિયું કરી જતી. તત્ત્વજ્ઞાનની ચર્ચા હોય તો એમની બહુશ્રુતતાની પ્રતીતિ વાતે વાતે થતી. દરેક ધર્મ અને સંપ્રદાયની કે એના મહાન દાર્શનિકોની વાત થતી હોય ત્યારે તેના ગુણપક્ષે શું શું છે અને એની મર્યાદા કાં કાં રહેલી છે તેની સમતોલ વાત પંડિતજી પાસેથી સાંભળવા મળતી. પંડિતજીની સ્મૃતિ ખૂબ સતેજ હતી અને કોઈ પણ વ્યક્તિ કે ગ્રંથનો સંદર્ભ ઝીણવટથી તરત આપતા.
પંડિતજી મંદ અને મૃદુ અવાજે વાત કરતા. કોઈ વાર ભારપૂર્વક વાત કરવી હોય ત્યારે જમણા (કે ડાબા) હાયની તર્જની ઊંચી કરી તે વડે તેઓ તે દર્શાવતા. પંડિતજી એકલા બેઠા હોય અથવા માત્ર સાંભળવાનું ચાલતું હોય ત્યારે એમના જમણા હાથના અંગૂઠા ઉપર તર્જની સતત ફર્યા કરતી હોય, જાણે માળા ફેરવતા ન હોય! ક્યારેક ડાબા હાથમાં પણ એ ક્રિયા ચાલતી હોય અને ક્યારેક તે વળી બંને હાથમાં; કયારેક વાતો કરતાં કરતાં પણ ચાલતી હોય. (મુનિ જિનવિજ્યજીને પણ એવી ટેવ હતી. જીવ અને શિવના મિલનરૂપ એ મુદ્રા અને આંગળી ફેરવવાની આ ક્રિયા હઠયોગની દષ્ટિએ દીર્ઘાયુષ્યમાં સહાયરૂપ મનાય છે.)
કિશોરાવસ્થામાં શીતળા થવાને કારણે પંડિતજીના શરીરમાં ગરમી પુષ્કળ રહેતી. રથી ઘરમાં હોય ત્યારે ઘણું ખરું તેઓ ફકત ધાતિયું પહેરીને જ બેસતા. ધોતિયું ખાદીનું અને હમેશાં સ્વચ્છ રહેતું. છાતી ઉપર તેઓ વસ્ર સહન કરી શકતા નહિ. બહાર જવું હોય ત્યારે ખાદીનું સાદું પહેરણ પહેરી લેતા.. આજીવન બ્રહ્મચ[પાસનાને કારણે પંડિતજીનું શરીર એજસ્વી હતું. વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ એમના શરીર ઉપર ઉંમરની અસર જણાતી નહિ. અવસાનના મહિના પહેલાં
જીવન
તા. ૧–૯–’૭૮ એમને મળવા ગયા હતા ત્યારે પણ તેઓ પથારીમાં બેઠા થયા હતા અને ટટ્ટાર બેઠા હતા. .
પંડિતજીના સાન્નિધ્યમાં મને હમેશાં એમના વાત્સલ્યના અનુભવ થતો. હું અમદાવાદ એક વર્ષ માટે ગયા હતા અને લોજમાં જમતા હતા. એટલે મારી તબિયત માટે તેઓ હમેશાં ફિકર કરતા. એક દિવસ સાંજે ગયા ત્યારે મને કહે આજે નવરગપુરા બાજુ ફરવા જઈએ. સરિતકુંજથી આશ્રમ રોડ પર સીધા જ અમે ચાલ્યા, ત્યારે રસ્તે આટલાં મકાનો કે વાહનવ્યવહાર નહિ. (આજે તે હવે ‘સરિતકુંજ’ પણ રહ્યું નથી) રસ્તે આમ શાંત હતો. અમુક અંતરે ચાલ્યા પછી પંડિતજી કહે, ‘હવે ડાબી બાજુ વળેા’ અમે ડાબી બાજુના રસ્તે ચાલ્યા. પંડિતજી પછી કહે, “આપણે અનાજ-કરિયાણાની દુકાન છે ત્યાં જઈએ.” પંડિતજી જોઈ શકતા નહિ, પણ કેટલું અંતર કપાયું છે અને કર્યાં પહોંચ્યા છીએ તેની તેમની સૂઝ ચોકસાઇ ભરેલ હતી. એ દુકાને અમે ગયા. એમના કોઈ સગાની એ દુકાન હતી. પંડિતજીએ બદામ, કાજુ, દ્રાક્ષ, એમ ચાર પાંચ પડીકાં બંધાવ્યાં; પછી મારા હાથમાં આપીને કહે, “રમણભાઈ, આ તમારા માટે બંધાવ્યાં છે. પૈસા આપવાના નથી આપણી ઘરની જ દુકાન છે. પંડિતજીએ શા માટે નવરંગપુરા બાજુ ફરવા જવાનું સૂચન કર્યું હતું તે સમજાયું. એમના આગ્રહને છેવટે વશ થવું પડયું. એમના વાત્સલ્યના સ્પર્શથી મારું હૃદય આર્દ્ર ભાવે નમી રહ્યું.
શુદ્ધ
પંડિતજીના અવસાનના છોક મહિના પહેલાં મારાં પત્ની સાથે હું મળવા ગયો હતો. વર્ષો જૂનાં મુંબઈનાં સ્મરણો તાજાં કર્યાં. આટલી ઉંમરે પણ એમની સ્મૃતિ સતેજ હતી, અલબત્ત, વાત કરતાં કરતાં ચિત થાકી જતું તો થોડીવાર શાંત રહેતા. અમારાં બંને સંતાનાને યાદ કર્યાં અને ફરી અમદાવાદ જઈએ તો સંતાનાને લઈ એમને ત્યાં અમારે જવું અને ત્યાં જ જમવાનું રાખવું એવા આગ્રહ કર્યો. કહે, ‘અહીં જમવાની બધી વ્યવસ્થા થઈ શકે એમ છે, માટે એ ચિંતા કરશે નહિ."
પંડિતજીએ અમદાવાદને પાતાનું નિવૃત્તિસ્થાન, નિવાસસ્થાન બનાવ્યું તે પછી અમદાવાદ બહાર ખાસ તેઓ ગયા નથી. ‘સરિતકુંજ' માંથી મુનિ જિનવિજ્યજીના મકાનમાં, ‘અનેકાંતવિહાર’માં રહેવા ગયા પછીથી તે ઘરની બહાર પણ ખાસ જતા નહીં, છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં તે। અલબત્ત, તબિયતને કારણે પણ તેઓ બહાર નીકળતા નહિ.
પંડિતજીનું જીવન એટલે આજીવન વિદ્યોપાસના અને આજીવન બ્રહ્મચર્યની પણ ઉપાસના. અલ્પપરિગ્રહી, નિસ્વાર્થ, તપામય, એJ એમનું જીવન. પંડિતજી એટલે જંગમ તીર્થ. ૧૯૫૬માં હું અમદાવાદ છોડી મુંબઈ પાછા આવ્યો ત્યારથી તે આજ સુધી અમદાવાદ જાઉં ત્યારે પંડિતજીને મળવા જવાનું, વંદનાર્થે જવાનું તે અચૂક રાખ્યું હતું. છેલ્લે એમના અવસાનના ચારેક મહિના પહેલાં એક વખત મળવા ગયેલા ત્યારે મુનિ જિનવિજ્યજી ત્યાં આવીને રહ્યા હતા. પંડિતજીએ મને કહ્યું, 'મુનિજીને કૅન્સર થયું છે. ડાક્ટર કહે છે કે હવે એ મહિનાથી વધુ નહિ કાઢે. બહાર સૂતા છે. તમે મળે ત્યારે કૅન્સરની વાત કરતા નહિ.' હું મુનિજી પાસે ગયા. મુનિજી પ્રસન્ન હતા. ગુજરાત વિદ્યાપીઠનાં કેટલાંક સંસ્મરણા મને કહ્યાં. સાથે સાથે કહ્યું, ‘બસ હવે તૈયારી થઈ ગઈ છે, થોડા દિવસને જ મહેમાન છું. મૃત્યુદેવના આગમનની ઉત્સુકતાપૂર્વક રાહ જોઉ છું.' મૃત્યુની વાતે કદાચ મુનિજી અસ્વસ્થ બને એવી ભીતિ હતી, પર ંતુ મૃત્યુની વાત એમણે પોતે જ કાઢી અને પ્રસન્નતાપૂર્વક તેની તૈયારી દર્શાવી. મુનિ જીનવિજયજી જતાં પંડિતજીને એક નિકટના સાથી અને આધારસ્તંભ ગુમાવ્યા જેવું લાગ્યું.
પંડિતજીનું સ્મરણ થતાં ચિત્તપટ પર અનેક સ્મરણા તરવરી રહે છે. ‘દર્શન અને ચિંતન’, ‘તત્ત્વાર્થ સૂત્ર’ ‘સન્મતિતર્ક’ ‘ભારતીય વિદ્યા' વગેરે એમના ગ્રંથાનું વાંચન - મનન કરીએ છીએ ત્યારે એમની દાર્શનિક પ્રતિભાની ઝાંખી થાય છે. વિપરીત સંજોગામાં એમણે કરેલી જીવનસાધના અનન્ય છે. એ માટે ભવિષ્યના ઈતિહાસકારો એમને એક વિશિષ્ટ કોટિની મહાન વિભૂતિ તરીકે બિરદાવશે. એ મહાન વિભૂતિને આપણી હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિ હૈ!
ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ