Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

SR No.: 525963
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1978
Total Pages: 72
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 19

તા. ૧-૫-૭૮
જીવન દ્ધબુ
સ્થાને છે. તેથી જ તેઓ માને છે કે વ્યક્તિની બધી શકિતને, સિદ્ધિઓ અને પ્રવૃત્તિઓ એક માત્ર સામાજિક કલ્યાણની દિશામાં જાય ત્યારે જ ધર્મ યા સંસ્કૃતિ ચરિતાર્થ થાય છે.
ધર્મમાં પડેલા સડા વિશે તેમ જ પંથ વિશે તેમણે નિર્ભય અને કડક સમાલોચના કરી છે. ધર્મનું નામ સૂગ ઉપજાવનારું થઈ પડયું છે અને તત્ત્વજ્ઞાન નામી ૯૫નાઓમાં ખપવા લાગ્યું છે. તેનું કારણ એ છે કે ધર્મગુરુ, ધર્મશિક્ષણ અને ધર્મસંસ્થાએમાં જડતા, શિથિલતા અને નિષ્ક્રિયતા પ્રવેશી ગયાં છે. ધાર્મિક પંથ ધર્મને નામે અને ધર્મની ભાવના ઉપર જ હ કરાવે છે. પંથ ધર્મમાંથી જન્મેલા હોવા છતાં માનવજાતને એક થતાં અટકાવે છે. પંથે એટલે માનસિક સંકુચિતપણું અને મિથ્યાભિમાન. એક યથાર્થ રૂપક દ્વારા પંડ્યાએ નિર્માણ કરેલી શોચનીય પરિસ્થિતિને પંડિતજીએ સમજાવી છે. ધર્મનદીને કિનારે અનેક તીર્થો હોય છે. અને અનેક પંથના ઘાટ પણ બંધાય છે. ઘાટ પર નભનાર પંક કે પુરોહિતો પોતપોતાના તીર્થ કે ઘાટની મહત્તા કે કોષ્ઠતા ગાઈને જ અટકતા નથી, પણ મોટે ભાગે બીજા તીર્થો કે બીજા પંથરૂપ ઘાટની ઊણપ બતાવવામાં જ વધારે રસ લે છે. વળી તેઓ મનાવે છે કે અમારો ધર્મ મૂલત: શુદ્ધ છે. તેમાં જે કંઈ અશુદ્ધિ છે તે બીજા પંથની અસર છે. અન્ય પંથમાં કંઈ સારું છે તે અમારા ધર્મની અસર છે. વળી જે કંઈ જૂનું છે તે જ શુદ્ધ અને પ્રતિષ્ઠિત છે. આવી માન્યતાઓ અને આગ્રહો લોકોના ધામિક જીવનને સુબ્ધ બનાવે છે. દરેક પંથ પોતાની પ્રાચીનતા, શુદ્ધિ અને શ્રેષ્ઠતા સ્થાપવા મથે છે અને અન્ય ધર્મોમાં રહેલા ઉરચ તો તરફ આંખમીંચામણાં કરે છે. ધર્મના નામે આવું વલણ ખરેખર અહિતકર છે. આના ઉપાય તરીકે પંડિતજી વિચારે છે કે જેમ જીવતા લોહી માંસમાંથી ઊગેલે અને વધેલ નખ શરીરનો જ ભાગ હોવા છતાં શરીરને નુક્સાન કરે છે અને એને કાપી નાખીએ તો જ શરીરની સલામતી જળવાય છે, તેવી જ રીતે ભલે ધર્મમાંથી જન્મેલે હોવા છતાં ધર્મને જ બાધક પંથ, જ્યારે છેદાય છે ત્યારે જ માણસ જાત સુખી થાય છે.
વાટના દીવા કોઈક વાર રાતના મોડેથી યુનિવર્સિટી-વિસ્તારના રસ્તાઓ પર આંટો મારવા નીકળું છું. ના, શહેરની ઝળાંહળાં રોશની અહીં નથી; અંધારામાં રસ્તો બતાવે એવા થોડાક વીજળી દીવા ટમટમે છે. કયારેક કોઈ ઝડપી વાહનની હેડ લાઈટ આંખ આંજી દેની પથરાય છે ને આવે છે એટલી જ ઝડપી ગતિએ અદશ્ય થઈ જાય છે. થોડીવાર સુધી તે કશું દેખાતું નથી. પછી ધીરે ધીરે પેલા ટમટમતા વીજળી દીવાના તેજમાં રસ્તો દેખાવા લાગે છે.
સાચું કહું તે જીવનમાં પણ મેં આવું જ બનતું જોયું છે. જાહેર જીવનમાં કેટલીક વ્યકિતએ ઝડપી વાહનની જેમ આવે છે ને, એમની હેડલાઈટ નાપાણી આંખોને આંજી નાખે છે. પછી અંધારું એવું ઘેરું બને છે કે તે જ દેખાતું નથી. આવે સમયે થોડાક ટમટમતા દીવા રસ્તો સુઝાડે છે. આ ટમટમતા દીવાના થાંભલા સ્થિર હોય છે, સરકતા નથી હોતા. મારી શ્રદ્ધા આવા રિથર ટમટમાતા દીવાઓમાં છે, આંખને આંજી દઈને પાછળ અંધારું છેાડી જતાં ઝડપી વાહનના પ્રHશમાં નહિ.
હમણાં થોડા દિવસ પહેલાં જ ‘અનેકાન્ત વિહાર” પાસેથી પસાર થવાનું આવ્યું. “અનેકાન્ત વિહાર’ એ પંડિત સુખલાલજીને નિવાસસ્થાન. મારા જેવા અનેકને માટે એ તીર્થધામ. હવે પંડિતજી
ત્યાં નથી એ હકીકતે મનમાં કંઈક થઈ ગયું. પંડિતજીનું હોવું એ કેટલી મોટી વાત હતી ! અમુક વ્યકિત કયાંક છે એ પ્રજાજીવનમાં મોટું આશ્વાસન હોય છે. એ વ્યકિતના ફેટાઓ ભલે છાપાંઓમાં છાશવારે ન છપાતા હોય, ભલે એ વ્યકિત કારણ-અકારણ નિવેદનો ન કરતી હોય, એ ક્યાંક હોય એટલું જ બસ છે. આવી વ્યકિતઓ, રસ્તાઓ પર ટમટમતા દીવાઓ જેવી છે. પંડિત સુખલાલજી આવી એક વિરલ વ્યકિત હતા.
શ્રી, વાડીલાલ ડગલી અમદાવાદમાં આવ્યા હોય ને એમની મારે ભાળ મેળવવી હોય તો પહેલી તપાસ માટે “અનેકાન્ત વિહારમાં કરવાની રહેતી. એવું જ પંડિત દલસુખભાઈ માલવણિયાનું. તેઓ ઘરે ન હોય તે માનવું કે પંડિતજી પાસે બેઠા હશે. માણસ માણસને મળે એમાં કંઈ નવાઈ પામવા જેવું નથી, પણ એ કઈ ભૂમિ પર મળે છે તે અગત્યનું છે. સંસારની રોજ-બરોજની જ્વાજાળમાંથી મનને થોડીક ક્ષણો માટે મુકત કરવું હોય, એને ઊંચી ભૂમિકાએ લઈ જવું હોય તો વહ્યા પુરુએ એક માર્ગ બતાવ્યો છે– સત્સંગતિ. સત, પુર સાથે ગાળેલી થોડીક ક્ષણો તળેટીમાં આળોટતા મનને પર્વતનાં ઊંચાં શિખરો દેખાડે છે ને ત્યાં પહોંચવાની પ્રેરણા આપે છે. પંડિતજી સાથેની અનૌપચારિક મુલાકાત પણ મનહ્રદયમાં કશુંક સંકોરી આપતી. એમનામાં વિદ્યાની સાથે ડહાપણ wisdom હતું. ડહાપણને કારણે આવેલી નરવી જીવનદષ્ટિ હતી. અપરા વિઘાઓની ઉપાસનામાં એમનું લક્ષ્ય તો હતું પરા વિઘા-અધ્યાવસ્થા विद्यानाम।
પંડિતજીને મેં પહેલ વહેલા સાંભળ્યા વડોદરામાં. યુનિવર્સિટીમાં ભારતીય તત્ત્વવિદ્યા પર એમનાં વ્યાખ્યા હતાં. માત્ર થોડાકલાકોમાં તે એમણે વિદ્યાની અનેક ધારાઓને સાંકળીને મહત્ત્વનાં વિચારબિંદુઓ લીલયા પકડી લીધાં. એક મેધાવી અને પ્રાજ્ઞ પુરુષને એ પરિચય હતે. પંડિતજીનાં વ્યાખ્યાને અને લખાણોમાં ભારતીય તત્ત્વવિદ્યા અર્વાચીન સંદર્ભમાં નવા તેજે પ્રગટે છે. એનું શ્રેય છે પંડિતજીની સત્યની શોધને અને એ શોધને ક્રિયાન્વિત કરનાર એમના શીલને.
આવી વ્યકિત કયાંક હોય એ જેવું તેવું આશ્વાસન નથી. એના પ્રેમ, એની નરવી દષ્ટિનું તેજ આજુબાજુના માનવજીવનને રળિયામણું કર્યા વિના રહે જ નહીં. પ્રકાશ એ તે દીવાનો સ્વભાવ છે. મારી શ્રદ્ધા આવા વાટના દીવાઓમાં છે. એવો એકાદ દીવો ઓછો થાય છે ત્યારે આકાશમાં ટમટમતા તારાની સામે જોઈ લઉં છું ને ભગવાનને પ્રાથુ છું કે જીવનમાં વાટના દીવાની ખોટ કોઈ પણ પ્રજને ક્યારેય ન પડજો.
ધર્મમાં પહેલા અનેક પ્રકારના સડાને જિજ્ઞાસુ સમજી શકે અને દૂર કરી શકે એ માટે પંડિતજી તેને ધર્મનું શિક્ષણ ઐતિહાસિક અને તુલનાત્મક દષ્ટિએ આપવાની હિમાયત કરે છે. જેથી ધર્મનું શિક્ષાણ એક પંથગામી મટી સર્વ પંથગામી બને અને બધા જ પંથના સ્થળ તેમ જ સૂક્ષ્મ જીવનના ઇતિહાસનું જિજ્ઞાસુને ભાન થાય. ભગવાન મહાવીરે અનેકાંતવાદ માટે જે ચાર શરતે મૂકી છે એ શરતોને ધ્યાનમાં રાખી પંડિતજી સૂચવે છે કે ધર્મની વિચારણા રાગદેવથી પર રહીને કરવી જોઈએ. જેમ પોતાના ધર્મના સુતો જાણીએ તેમ અન્ય ધર્મના સુતોને માન આપવું જોઈએ. પરંપથની ત્રુટિઓની જેમ પોતાના પંથની ત્રુટિઓને કડક પરીક્ષણ અને સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ દ્વારા વિચાર કરવો જોઈએ. ત્રુટિઓને સ્વીકાર કરી દુ૨ કી ‘અને દરેક ધર્મ કે પંથના ઉત્તમ અંશને સમન્વય કરવા જોઈએ. આમ, ક પરીક્ષણ, સૂક્ષ્મનિરીક્ષણ, ચિત્તની ઉદારતા અને ખેલદિલી દ્રારા જ ધર્મના ઉત્તમ અંશને સાચા અર્થમાં પામી શકાય.
- આમ, પંડિતજીના ધર્મ અને વિદ્યા વિષયક ચિતનને થોડોક પરિચય આપણે કર્યો. આ વિષયો ઉપરાંત, સાહિત્ય, સમાજ, સંસ્કૃતિ, તવશાન વગેરે વિષયો પર પંડિતજીના ચિંતનને જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે માત્ર ગુજરાતીના જ નહિ, સમગ્ર ભારતના કોષ્ઠ તત્વચિંતકોમાંના એક તત્ત્વચિંતક તરીકે પંડિતજીને આળખાવી શકીએ. તેમનાં લખાણો મૌલિક, પૂર્વગ્રહથી મુકત, સમભાવયુકત, તટસ્થ અને ગુણદર્શી હોય છે. તેમની વિચારણામાં વ્યાપકતા અને ગહનતા જોવા મળે છે. એમની દષ્ટિ હમેશાં ઉદાર અને ઉદાત્ત હોય છે. એમની રૌલી ગહન વિષયને પણ વ્યવસ્થિત અને કમબદ્ધ રીતે રજૂ કરતી, સરળતા અને રસિકતા વડે દીપતી, પ્રસંગે ઉપમાદિ અલંકારો વડે આપતી હોય છે.
માત્ર ભારતના જ નહિ, આ જગતના મહાન દાર્શનિકને આપણી ભાવભરી શ્રદ્ધાંજલિ હે.
– અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટ
– પ્રા. તારાબહેન ૨. શાહ
('મુંબઈ-સમાચાર'માંથી)