Page Text
________________
પ્રબુધ્ધ જીવન
જીવનમમી પંડિતજી
પંડિત સુખલાલજીએ કિશારાવસ્થામાં ચર્મચક્ષુ ગુમાવ્યાં. એથી સ્વાભાવિક રીતે જ એમનું જીવન કેટલીક પ્રવૃત્તિની દષ્ટિએ મર્યાદિત બની ગયું; પરંતુ બીજી બાજુ એ મર્યાદા પંડિતજી માટે મર્યાદા રહી નહિ, કારણ કે એમણે પેાતાના જીવનક્રમને એવી રીતે ગોઠવી દીધા કે જેથી તેમનું જીવન સર્વ રીતે સફળ બન્યું.
પોતાના જીવનમાં પંડિતજીએ વિદ્યોપાસનાને સૌથી મહત્ત્વનું સ્થાન આપી દીધું. જ્યારે કોઈ વાંચનાર અને લખનાર હોય ત્યારે વાંચન – લેખન અને ન હોય ત્યારે મનન ચિંતન એ એમના જીવ. નની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ બની રહી. સુદીર્ઘ, તપામય જીવનકાળ દરમિયાન તેમણે જીવનના અનેક વિષયોની તલસ્પર્શી મીમાંસા કરી. એક રીતે કહીએ તો પંડિતજી જીવનમર્મી હતા. એમણે પેાતાના લેખન અને પ્રવચનો દ્વારા અને અંગત વાર્તાલાપ કે વાતચીત દ્વારા જીવનના અનેક પ્રશ્નોની મીમાંસા કરી છે અને કેટલાય લોકોને જીવનની યોગ્ય રાહ બતાવ્યો છે. પંડિતજી આપણી પ્રાચીન પરપરાના વર્તમાન સમયના ઋષિ હતા.
પંડિતજીએ જીવનને સ્પર્શતા અનેક વિષયોની છણાવટ એમના લેખામાં કરી છે, એ બધા વિષયોમાંથી એકાદ બે વિષયો લઈએ તો પણ પંડિતજીની વિચારણાને સમજવા માટે ઠીક ઠીક અવકાશની અપેક્ષા રહે છે. અહીં તે વિદ્યા અને ધર્મ એ બે વિષયોની બાબતમાં પંડિતજીની વિચારણાના અરૂપ ચિંતનના આપણે પરિચય કરીશું.
પંડિતજી સમસ્ત વિદ્યાર્થીજીવનને મંગળજીવન તરીકે જુએ છે. વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં અધ્યયન, ચિંતન, મનન, નિદિધ્યાસન અને લેખન એ દરેક ક્રિયા મંગળમય છે, કારણ કે તે વડે જ જગતનું ક્લ્યાણ સધાય છે.
વિદ્યાનો - જ્ઞાનને મહિમા પંડિતજીએ અનેક પ્રસંગે દર્શાવ્યો છે. વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ કરેલા એક મંગળ પ્રવચનમાં તેમણે કહ્યું છે કે જગતમાં સૂર્યના પ્રકાશ સૌથી વધુ તેજસ્વી દેખાય છે; પરંતુ તેના કરતાં પણ વધુ તેજસ્વી જ્ઞાનના પ્રકાશ છે. સૂર્ય જેમ પોતાની આસપાસ અંધારું ટકવા દેતો નથી અને દૂર દૂરના અંધારાને પણ નષ્ટ કરે છે તેવી જ રીતે જ્ઞાની પણ પોતાના જ્ઞાન વડે અન્યના શાનને નષ્ટ કરે છે, એટલું જ નહિ સ્થળ અને કાળની દષ્ટિએ દૂર દૂરનું અજ્ઞાન પણ નષ્ટ કરે છે.
વિદ્યાની સાધનાનો પાયો છે જિજ્ઞાસા. આ જિજ્ઞાસા જેટલી વ્યાપક તેટલા પ્રમાણમાં વિદ્યાની સીમા વિસ્તરે છે. જિજ્ઞાસા સંતાખવા વિઘાર્થીઓ કેટલીક વાર માત્ર પુસ્તકોમાંના જ્ઞાન પર આધાર રાખે છે. પંડિતજી લખે છે કે એકલા પુસ્તકો વાંચી જવાથી કંઈ વળતું નથી; પરંતુ તે દ્વારા મેળવેલી બુદ્ધિથી સ્વતંત્રપણે અને નિર્ભયપણે વિચાર કરવાની શકિત અને તે પ્રમાણે વર્તવાની નિષ્ઠાપૂર્વકની વૃત્તિ જીવનમાં જરૂરી છે.
એક યુનિવર્સિટી - વ્યાખ્યાનમાં, નૈત્તિરીય ઉપનિષદના પ્રથમવલ્લીના ત્રીજા અનુવાકયમાં ગુરુ, શિષ્ય, વિઘા - શાસ્ત્રો, તેનું અધ્યયન અધ્યાપન એ ચારના પરસ્પર સંબંધ વિશે કરેલી વિચા રણા તેમણે વર્તમાન સંદર્ભમાં સમજાવી છે.
अथाधविद्यम् । आचार्यः पूर्वरुपम् । अन्तेवास्युत्तररूपम् । विद्या सन्धिः । प्रवचनं सन्धानम् इत्यधिविद्यम् ।।
“ગુરુ પૂર્વરૂપ છે, શિષ્ય ઉત્તરરૂપ છે. તે બે વચ્ચે સંધાનરૂપ શીખવાની વિદ્યાઓ છે અને તે તે વિદ્યાનું આદાનપ્રદાન એ ગુરુશિષ્યનું અંતિમ ધ્યેય છે. ' આમ, ઉપનિષદ્ પ્રમાણે ગુરુશિષ્યનું અનુસંધાન કરાવનાર વિદ્યા અને તેનું આદાન - પ્રદાન મુખ્ય અને મહત્ત્વનાં છે. વિદ્યાનું અધ્યયન વિદ્યાર્થી પૂરી યોગ્યતાથી કરે, અધ્યાપન કાર્ય ગુરુ પૂરી સજ્જતાથી અને કૌશલ્યથી કરે એ જ બે વચ્ચેની જીવંત કડી છે. સાંપ્રત સમયને અનુલક્ષીને ખંડિતજીએ ઉપનિષદ્ ના આ મંત્રના ભિતાર્થ સમજાવ્યો છે. વિદ્યાર્થીઓમાં અરાજકતા, સ્વછંદતા જોવા મળે છે, સમય, શકિત અને ધનના દુર્વ્યયની વૃત્તિ જોવા મળે છે અને અધ્યાપકોમાં પણ અર્થમુખી અને મિથ્યા સ્પર્ધામુખી અસ્થિરતા અને ક્યાશ જોવા મળે છે. એ બન્ને તત્ત્વી વિદ્યાધામને ઝાંખા પાડે છે. ઉત્તમ
ધ્યા
તા. ૧-૫-’૭૮
પકનું ગૌરવ કરતાં પંડિતજીએ જણાવ્યું છે કે સાચા અધ્યાપક અધ્યાપક હાવા ઉપરાંત નવતમ વિદ્યાર્થી પણ છે. નિષ્ઠાવાન અને શીલસંપન્ન અધ્યાપક કેવળ એક રાષ્ટ્રના જ નહિ પણ સમગ્ર માનવ સમાજના શ્રદ્ધય સ્તંભ છે.
ઉત્તમ અધ્યાપક દ્વારા અપાતા શિક્ષણને મહિમા કરતાં તેમણે કહ્યું છે કે શિક્ષણ એ જીવનના દીવા છે, જેના અજવાળે સત્યાસત્યના વિવેક કરી શકાય તેમ જ તપના સ્વરૂપના વિવેક કરી શકાય. સારાં શિક્ષણ વિના રાત્ય તથા તપના સ્વરૂપ અને આચરણ વિશે અંધારું જ રહેવાનું.
ઉપનિષદો અને અન્ય શાસ્ત્રોમાં વિદ્યાઓના પરા અને અપરા એવા બે ભેદ કરી પરામાં આત્મવિદ્યા અને અપરામાં બીજી બધી વિદ્યાઓના સમાવેશ કર્યો છે. પંડિતજી જણાવે છે કે કેટલાક લોકોને મન પરા વિદ્યા અધ્યાત્મ વિઘા જ શ્રેષ્ઠ છે અને અપરા - અન્ય વિદ્યાઓ કનિષ્ઠ છે; પરંતુ આ ભ્રમ છે, ગેરસમજ છે. વાસ્તવમાં તા આ બન્ને વિદ્યાએ ઉપયોગી છે. સ્થૂળમાંથી સૂક્ષ્મ જીવનમાં જે ક્રમે પ્રવેશ કરી શકાય તે ક્રમને તેમાં નિર્દેશ છે. તેમાં એક ચડિયાતી અને બીજી ઊતરતી એવા કોઈ અર્થ નથી; ઊલટું જીવનની બધી જ કક્ષા અને તેને લગતી વિદ્યાએ પોતપાતાના સ્થાને મહત્ત્વની છે. તેમણે એક રારળ ઉપમા દ્વારા આ બાબત સમજાવી છે. ભૂમિથી ઉચ્ ચડવા માટે નિસરણીને ચડતા - ઊતરતા ક્રમમાં પગથિયાં હાય છે. તેમાં ઉપરનું પગથિયું શ્રેષ્ઠ અને તે જ એક માત્ર સ્વીકાર્ય એમ માનવું ભૂલ ભરેલું છે. નીચેથી ક્રમિક પગથિયાં પર જ ઉપરનાં પગથિયાનો આધાર છે. બધાં જ પગથિયાંનું પોતપાતાના સ્થાને સરખું મહત્ત્વ છે. એ જ રીતે ભિન્ન ભિન્ન વિદ્યાઓનું મહત્ત્વ સમજવું અને સ્વીકારવું જોઈએ. જે લોકો જીવનના ક્રમમાં આધ્યાત્મિક કક્ષા સુધી પહોંચેલા છે અથવા પહોંચવાના પ્રયત્ન કરે છે તેમને બધાંને પહેલાં બીજી વિદ્યાના આશ્રાય લેવા પડે છે. પંડિતજીએ અહીં સ્પષ્ટતા કરી છે કે પરા વિદ્યા એટલે અધ્યાત્મ વિદ્યાના સાધકે અપગ વિઘા તરીકે લેખાતી અધિભૂત વિદ્યાઓમાં દુષ્ટ ન રહેતાં, તેને આશ્રય છાડયા વિના અને તે આશ્રયના સાદર સ્વીકાર કરીને જ ઉચ્ચત્તર ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવા, નહીં કે પૂર્વની ભૂમિકાની ઉપેક્ષા કરીને, સીડીના ઉપલા પગથિયે પગ મૂકવા, પણ નીચેના પગથિયાંની ઉપેક્ષા ન કરવી.
:
પંડિતજીએ પોતાના સમગ્ર જીવનકાળ દરમિયાન સહુથી વધુ ચિંતન - મનને કશાનું કર્યું હોય તો તે ધર્મતત્ત્વનું છે. આત્મતત્ત્વના સ્વરૂપથી માંડીને વિવિધ પંથા, સંપ્રદાયો, ઉત્સવ, ક્રિયાકાંડા વગેરેની તેમણે પ્રસંગે પ્રસંગે અત્યંત સૂક્ષ્મ વિચારણા કરી છે, જે એમના ગ્રંથા‘ભારતીય તત્ત્વવિદ્યા’,‘દર્શન અને ચિંતન ’ વગેરેમાં જોવા મળે છે. ધર્મ વિશે લખતાં પંડિતજીએ કહ્યું છે, “ધર્મ એટલે સત્યની તાલાવેલી અને વિવેકી સમભાવ, તેમ જ એ બે તત્ત્વાની દેારવણી નીચે ઘડાતા જીવનવ્યવહાર. આ ધર્મ પારમાર્થિક છે. બીજા જે વિધિનિષેધા, ક્રિયાકાંડો, ઉપાસનાના પ્રકારો વગેરે જે ધર્મની કોટિમાં ગણાય છે, તે બધા જ વ્યવહારિક ધર્મો છે અને તે જ્યાં સુધી પારમાર્થિક ધર્મો સાથે અભેદ્ય સંબંધ ધરાવતા હોય ત્યાં સુધી જ ધર્મના નામને પાત્ર છે.”
ધર્મને પામવાની અનિવાર્ય શરત એ છે કે મનને ખુલ્લું રાખવું અને સત્ય – જિજ્ઞાસાની સિદ્ધિમાં કોઈ પણ પૂર્વગ્રહોને કે રૂઢ સંસ્કારોને આડે આવવા દેવા નહિ. આ માટે સૌથી પહેલાં નિર્ભયતાની જરૂર છે, ધર્મના કંઈ પણ ખરો અને ઉપયોગી અર્થ થતા હાય તો તે નિર્ભયતા સાથે સત્યની શોધ છે.
દરેક જિજ્ઞાસુ વ્યકિતએ ધર્મ શું છે તે વિશે વિચાર કરવા જોઈએ. પંડિતજીના મતે ધર્મના પ્રાણ વિચાર છે, ધર્મના પિતા, એને મિત્ર અને એની પ્રજા એ બધું વિચાર જ છે. વિચાર ન હાય તો ધર્મની ઉત્પત્તિ સંભવે જ નહિ, જે ધર્મ વિચાર ન પ્રગટાવે અને પાપે તે પેાતાના આત્મા જ ગુમાવે. તેથી ધર્મ વિશે વિચારણા કે પરીક્ષા કરવી તે એને જીવન આપવા બરાબર છે.
પંડિતજીએ ધર્મના સ્વરૂપનો અને તત્ત્વના બહુ વ્યાપક અને ઊંડાણથી વિચાર કરી તેના અનેક પાસાંને તપાસ્યાં છે. તેમના મતે ધર્મનું બાહ્ય સ્વરૂપ એટલે જીવનમાં સદાચાર અને સદ્ગુણી વર્તન. પંડિતજીની ધર્મવિષયક વિચારણામાં માનવકલ્યાણ કેન્દ્ર
| SR No. | 525963 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chimanlal Chakubhai Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1978 |
| Total Pages | 72 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 7 MB |