________________
૧૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૧૦-૩
મિત્રોને પણ તેઓ યાદ કરતા હતા. તેઓ એમ પૂછતા કે “તમે આવતું અને એવી રીતે મોટરમાં ચઢી બેસવું એ અમારા નિયમની - અમૃતસર થઈને આવ્યા? તે તમે આ અથવા તે રસ્તામાંથી વિરુદ્ધ હતું એમ તેમને જાણ થતાં તેમને ભારે આશ્ચર્ય થતું. પણ પસાર થયા હતા?” અને અમે જ્યારે “હા” એમ જવાબ આપતા દરેક વખત, જો અમે તેમના ગામ અથવા તે શહેરમાં થઈને ત્યારે આંખમાં આંસુ લાવીને તેઓ પોતપોતાના ભૂતકાળની વાત - જઈએ તો, તેમને મળ્યા વિના આગળ ન જવું એમ અમને કરવા માંડતા.
*. તેઓ આગ્રહ કરતા. અને તેઓ જે કહેતા હતા તે , પ્રશ્ન: ત્યાંના રાજપ્રમુખ અયુબખાનને તમે મળ્યા ખરા? ખરેખર દિલથી કહેતા હતા. અનેક વાર તેઓ અમારી સામે - ઉત્તર: અમે તેમને મળવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. પહેલાં તો, અમને નાણું ધરતા અને અમે તે સ્વીકારવાનો ઈનકાર કરતા. એક - મળવાને તેઓ કબૂલ થયા હતા. પણ પછી એ જ અરસામાં ફીલી- દાખલો આપું. આ ઘટના કવેસ્વીન નામના શહેરમાં બની હતી. પાઈનના પ્રમુખનું ત્યાં આવવાનું થયેલું, તેમને મળવા વગેરેમાં આવા એક મિત્રના ઘેર જવાનું બન્યું અને જયારે અમે તેના તેઓ ખૂબ રોકાઈ ગયા અને તેથી તેમને મળવાને યોગ ઊભે ઘરનું બારણું ઠોકર્યું ત્યારે તે નમાઝ પઢતો હતો. પણ અમારા થઈ ન શકો. અમે કુલ એક મહિને પાકીસ્તાનમાં હતા. ત્યાં આગમનથી તે એટલે બધે આનંદપ્રભાવિત બની ગયું કે તેણે અમારું ખૂબ આતિથ્ય કરવામાં આવ્યું હતું.
નમાઝ પઢવાનું છોડી દીધું અને એમ જણાવીને તેણે અમને આવઅફઘાનીસ્તાન,
કાર્યા કે મહમદ પયગંબરની એ ખાસ ઈચ્છા અને આજ્ઞા હતી : પ્રશ્ન: પાકીસ્તાનથી તમે કયાં ગયા?
કે કોઈ મહેમાન ઘર આંગણે આવે ત્યારે બીજું બધું છોડીને પૂરા ઉત્તર : પાકીસ્તાનથી અમે અફઘાનીસ્તાન અને તેનું મુખ્ય વિનય અને આદરપૂર્વક તેનું સ્વાગત કરવું જોઈએ. ' ' નગર કાબુલ ગયા. એક હિંદી વ્યાપારીના મહેમાન તરીકે અમે ત્યાં
પ્રશ્ન : અને સામાન્ય ઈરાની લોકોએ તમને કેવી રીતે દસ દિવસ રહ્યા. તેણે અમને એક નવા જોડાની જેડ ભેટ આપી. આવાર્યા હતા? અને એ રીતે ઘસાઈ ગયેલા જોડાની અમે પહેલીવાર ફેરબદલી કરી. ઉત્તર : અમને તે અત્યંત આતિથ્ય પરાયણ માલુમ પડયા. અહીં જણાવ્યું કે આજ સુધીમાં અમે ચાલી ચાલીને પાંચ જોડાની પણ એક બાબતથી અમે ભારે રમૂજ અનુભવી. અમે જ્યાં જ્યાં જોડ ઘસી નાખી છે.
જતા ત્યાં ત્યાં અમને રાજકપુર અને નરગીઝ વિષે પ્રશ્નો પૂછવામાં પ્રશ્ન : કાબુલમાં તમે કોને મળ્યા?
આવતા. આ બંને નહેરુ કરતાં પણ ત્યાંના લોકોમાં વધારે જાણીતાં ઉત્તર : મોટા ભાગે વિદ્યાર્થીઓને. અમે ત્યાંના રાજવીને કે હતાં. અમને અવારા અને ૪૨૦માંના ગીતો ગાવાનું કહેવામાં મુખ્ય પ્રધાનને મળી ન શકયા, પણ અમે એટમીક એનર્જી કમીશ- આવતું. ત્યાંના લોકો તરફથી રાજપુર અને નરગીઝ સમક્ષ પોતાના નના પ્રમુખ ડૉકટર ખખ્ખરને મળ્યા. અલબત્ત, કાબુલથી તહેરાન દિલને પ્રેમભાવ નિવેદિત કરવાનું અમને કહેવામાં આવતું. સુધીના આખે રસ્તે અમને અફઘાન લોકો જરૂર મળતા રહ્યા. તેઓ - પ્રશ્ન: રાજકપુર અને નરગીઝ અન્યત્ર ક્યા દેશમાં આટલા
ખૂબ જ આતિથ્યશીલ હતા. ત્યાંની સરકાર તરફથી અમે જે માર્ગે બધા લોકપ્રિય હોવાનું તમને માલૂમ પડયું હતું? ' જઈ રહ્યા હતા તે માર્ગ ઉપર આવતા ગામડાંના રાજ્યાધિકારીઓને ઉત્તર : અફઘાનિસ્તાનમાં અને ઈરાનમાં અને સોવિયેટ
અમારી બનતી. સંભાળ લેવાની સૂચનાઓ આપવામાં આવી હતી, યુનિયનમાં. તેમના નામનિર્દેશ દ્વારા જ અમારી ઓળખાણ કરાવ- .. અને તેમણે અમને ખૂબ સાથ અને સહકાર આપ્યો હતો. લગભગવામાં આવતી હતી. એક મહિના સુધી અમે દરિયાની સપાટીથી ૧૦૦૦૦ ફીટની ઊંચા- પ્રશ્ન: ઈરાનના શાહને તમે મળી શકયા હતા?, ઈએ પ્રવાસ કરી રહ્યા હતા. લાગલગટ અમુક દિવસો સુધી અમારી ઉત્તર : હા. તેમણે અમને મળવા માટે પંદર મિનિટ ફાજલ પાસે બહુ ઓછું ખાવાનું હતું. અમને સાકર વિનાની ચા અને પાડી હતી. તેમણે જણાવેલું કે તેમણે ભૂદાન આન્દોલન વિષે પાંઉરોટી મળી શકતાં હતાં. એક ગામમાં લોકો એટલા બધા ગરીબ સાંભળ્યું છે અને તેની તેમના મન ઉપર ખૂબ અસર પડી છે. હતા કે ખાવા માટે થોડું સરખું મેળવવા માટે પણ અમારે અનેક તમે જાણતા હશે કે તેઓ પોતાના દેશમાં આ દિશાએ કાંઈક ઘરનું અવલંબન લેવું પડયું હતું. આ અનુભવ અત્યંત હૃદય- કરી રહ્યા છે. સ્પર્શી હતે.
સોવિયેટ યુનિયન પ્રશ્ન: ત્યાં તમને ખાવા શું મળતું હતું?
પ્રશ્ન : સોવિયેટ યુનિયનમાં પ્રવેશ મેળવવા માટે તમારે ઉત્તર : અમે બંને નિરામિષાહારી છીએ. એટલે માંસને તે શું શું વિધિએ કરવી પડી હતી ? કોઈ પ્રશ્ન જ નહોતો. અમને દ્રાક્ષ મળતી ત્યાં દ્રાક્ષ અમારો મુખ્ય ઉત્તર : આ એક લાંબી ક્યા છે. રશિયા પાસેથી શરૂઆતમાં ' ખેરાક બનતે. પણ ઘણી વખત અમારા પ્રવાસની શરૂઆતના
કામ લેવું ખૂબ મુશ્કેલ પડયું હતું. પહેલાં તો અમારી પાસે કેટલું વખતે ખેડૂતે અમને જે કાળી ચા આપતા હતા અને પાઉના થોડા નાણ છે. સેવિયેટ યુનિયન અંગે અમારી શી યોજના છે? - ટુકડા આપતા હતા તેનાથી, જ્યાં સુધી અમે બીજે ગામ ન પહોંચીએ અને મોસ્કોમાં જઈને અમે શું કરવા માગીએ છીએ.? આ વિષે
અને પાંઉના બીજા વધારે ટુકડા મળે ત્યાં સુધી, અમારે સંતોષ તેમણે પૂછપરછ કરી. અમે જણાવેલું કે અમારી પાસે કશું નાણું ? માનવો પડતો હતો.
નથી અને અમને નાણાની કોઈ અપેક્ષા નથી, અને અમારી યોજના પ્રશ્ન : તમારો માર્ગ તમે સહેલાઈથી શોધી શકતા હતા? મૉસ્કો 'જવાની અને ફુવને મળવાની અને અણુશસ્ત્રો બનાવવાનું ' ઉત્તાર: હંમેશાં એમ નહોતું બનતું. અફઘાનીસ્તાનની ઉત્તરે બંધ કરવાનું કહેવાની અને એકપક્ષી નિ:શસ્ત્રીકરણને લગતી અમારી આવેલા એક પ્રદેશમાં એક ભયંકર વાવંટોળને અમારે સામને માગણી અંગે તેમને જવાબ મેળવવાની છે અને પછી વૉરસે તરફ કરવો પડે અને એક અફઘાન સરકારી અધિકારી રસ્તો દેખાડવા જવાની ઈચ્છા છે. ' , માટે ચાર દિવસ સુધી અમારી સાથે રહ્યો હતે.
પ્રશ્ન: તેમણે શું જવાબ આપ્યો? " પ્રશ્ન: અને ઈરાનમાં શું અનુભવ થયો?
ઉત્તર : આ બાબત અંગેને અમારો મક્કમ આગ્રહ જોઈને - ઉત્તર: અમે ચાલ્યા જ કરતા હતા. જતી આવતી કોઈ મોટરકાર તેમને ભારે આશ્ચર્ય થયું. તેમણે આપણા એલચીખાતાના લેકે
અમારી બાજુએ થઈને પસાર થતી, અને નિરપવાદપણે આવી સાથે સંપર્ક સાધ્યો અને એ લોકોએ સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું કે અમે જે - દરેક મોટરકાર ઊભી રહેતી અને તેમાં બેસી જવા અમને કહેવામાં બાબત સિદ્ધ કરવા માટે નીકળ્યા હતા તે કરતાં અટકાવવાનું તેમના
યુનિયન અંગે
મારી અમારી પાસે કેટલું
અને મોસ્કોમાં જ
*
*