Prabuddha Jivan 1963 Year 24 Ank 17 to 24 and Year 25 Ank 01 to 16

SR No.: 525948
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1963
Total Pages: 250
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 32 MB

Page 127

REGD. No. B-4266 વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૪
પ્રબુદ્ધ જૈન’નું નવસંસ્કરણ વર્ષ ૨૫: અ ક ૫
બુ જીવન
મુંબઇ, જુલાઈ ૧, ૧૯૬૩, સોમવાર આફ્રિકા માટે શિલિંગ ૮
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર
છૂટક નકલ: ૨૦ નયા પૈસા
તંત્રીઃ પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા
ઉત્ક્રાન્તિમાં મૂલ્યોનાં પરિવર્તન | [શ્રી અરવિંદની તાત્ત્વિક વિચારકોણી નીચેના લેખમાં અતિ સંક્ષેપમાં રજુ કરવામાં આવી છે. તંત્રી].
કોઈ પણ વસ્તુ, કોઈ પણ પ્રસંગ કે કોઈ પણ પરિસ્થિતિનું મૂલ્ય બન્ને તરફ વિસ્તરી રહેલાં ચેતનાનાં વિશાળ ક્ષેત્રને સ્વીકારવાની એ મૂલ્યને આંકનારી વ્યકિતની દષ્ટિ ઉપર અવલંબે છે. અને એ દષ્ટિ તેની અસમર્થતા છે. જેને મનમય ચેતના અચેતન ગણે છે તેવી તેણે પ્રાપ્ત કરેલી ચેતનાની સપાટી પર ટેકવાયેલી છે. જે જાતનું ચેતનાનું શુદ્ધ પાર્થિવ ભૂમિકાનું વધુ સૂક્ષ્મતાથી અવલોકન કરતાં જણાય ઘડતર હોય અને જે જાતની આવશ્યકતા એ ચેતના દ્વારા વ્યકિતની
છે કે, તેમાં પણ કોઈ ઊંડી ઊંડી ચેતના ક્રિયા કરી રહી છે, બાહ્ય સત્તાની સમક્ષ અભિવ્યકત થતી હોય તે અનુસાર જએ વ્યકિતનાં
શુદ્ધ પાચિવ આકૃતિઓનું નિત્પાદન કરે છે, તેમને કાળના લાંબા મૂલ્યોનું નિર્માણ થાય છે. અંતરાત્મારૂપ અંદરની વ્યકિત પોતાના કે ટૂંકા અરસાઓ સુધી ટકાવી રાખે છે અને આખરે એ આકૃતિપરમ સ્વરૂપમાં અપરિણામી અને નિર્વિકાર હોવા છતાં જગતના એને વિલય કરીને એજ ઉપાદાનમાંથી નવી આકૃતિઓને પ્રગટ અનુ ભવાની પરંપરામાં તે પિતાનું સ્વરૂપ સદાય બદલતી રહેતી હોઈ., કરે છે. અલબત્ત, બહારની સપાટી ઉપર તે આ બધામાં ચેતના તેણે નિર્જીત કૉલાં મલ્યાંના મેશ પલટાતાં રહે છે આ મલ્યા જેવું કશું જ સ્પષ્ટપણે દેખાતું નથી. જે દેખાય છે તે તે એકમાત્ર યાંત્રિકપરિવર્તન માત્ર તે તે મૂલ્યોનાં પ્રમાણ કે મા૫ (Quality) પણે સ્થૂલ પ્રાકૃતિક શકિતઓને નિયમતું અને પ્રયોજનું અચેતન માં જ નહિ, પરંતુ તેમનાં સ્વરૂપ અને પ્રકાર (Quantity)માં
જ છે. ધાતુ, ખનિજ, મણિ, સ્ફટિક (Crystals) આદિના નિર્માપણ થાય છે, કારણ કે જગતના અનુભવ અને આતર અનુભવે
ણમાં કોઈ અદ્ભુત રચના-કુશલતા અને કોઈ સચેટ, અચૂક દ્વારા વિકાસ પામતી વ્યકિતની ચેતના કોઈ એક જ તત્ત્વથી ઘડાયેલી બુદ્ધિ ક્રિયા કરી રહી હોય એમ ભાસે છે ખરું, પરંતુ તેમાં કોઈ હેતી નથી, અથવા કોઈ એક જ તત્ત્વમાં સીમિત બનીને તેમાં જ દેહધારી ચેતના રહી હોય એમ જણાતું નથી. આમ ન જણાવાનું સ્થિર થઈ જતી નથી. વ્યકિતની ચેતનામાં એક તત્વ અન્નમય કારણ એ નથી કે તેમાં ચેતના જ રહી નથી. ચેતના તે તેમાં છે જ, અથવા પાર્થિવ રૂપનું છે તો બીજું તત્ત્વ પ્રાણમય છે, અને વળી પરંતુ તે હજી પ્રાણમય કે મનમય બની નથી, તેમ જ તે હજી એક ત્રીજું મનેય છે અને તે ઉપરાંત આ તનાં ઉપત વ્યકિતભાવને પણ પ્રાપ્ત થઈ નથી, કારણ કે, વ્યક્તિનું પ્રાક્રય તો અનેક છે, અને એ સર્વે તત્ત્વો તેમજ ઉપતો એકબીજા સાથે તે ક્રાન્તિના ક્રમમાં ઘણું મોડું થાય છે. શુદ્ધ પાર્થિવ ભૂમિકામાં સારી રીતે સંકળાયેલાં હોવા છતાં, તેમની દરેકની પિતાની જ સ્વતંત્ર જે ચેતના રહી છે તે તે અતિમાનસ ચેતનાનું અવક્રાન્ત સત્તા અને કાર્યરેખા છે. એ દરેક પોતાના સ્વ-સંસ્થાપન અને (Involved) ) સ્વરૂપ છે. આથી એ ચેતના અથવા સ્વ-વિસ્તારને માટે પ્રયત્ન કરે છે અને તેથી વ્યકિતની કેન્દ્રસ્થ અચેતનાનાં મૂલ્યાંકને વ્યક્તિનાં મૂલ્યાંકને નહીં, પરંતુ સ્કૂલ રૂપને ચેતના જે જે મૂલ્યોને વિકસાવે તે સર્વમાં એ દરેકને કંઈક ને કંઈક
પિતાના સહજસિદ્ધ સ્વાભાવિક બળથી ઘડતી, વ્યકિતભાવઅંશ અંદર પ્રવેશેલે હોય છે. આ
રહિત (Unindividualised) શકિતનાં મુલ્યાંકન છે. અને પ્રાણ અને મનના આવિર્ભાવ વિનાનું અને તેમનાથી તદ્દન જ
તેથી આપણને એ શુદ્ધ અન્નમય ભૂમિકા મૂલ્યહીન લાગે છે. અસ્પષ્ટ હોવા છતાં પણ વ્યકિતપણાને પામેલું એવું કોઈ કેવળ
જયારે અન્નતત્ત્વમાં પ્રાણ ઉત્ક્રાન્ત થાય છે ત્યારે પણ આરઅન્નમય સત્ત્વઅથવા અસ્તિત્ત્વ જોઅહીં હોય અર્થાત કોઈ વ્યકિતની
ભદશામાં જ્ઞાતા–ોયભાવ રૂપ ભાન અત્યન્ત અલ્પ માત્રામાં ચેતનાનું ઘડતર એકમાત્ર પાધિવત વડે જ થયેલું હોય તે એ સર્વે
પ્રગટ થયેલું હોય છે. પ્રાણને વ્યક્તિ ભાવ (Individualisation) અથવા વ્યકિતએ ખડાં કરેલાં મૂલ્યો અમિાણે અન્નમય અથવા પાર્થિવ
તે પ્રત્યેક વનસ્પતિ અને પ્રાણીમાં ઘડાયેલું હોય છે, પરંતુ આપણે સંભવી શકે. આવા પ્રકારની શુદ્ધ પાર્થિવ ચેતનાનું મૂલ્યાંકન કેવું હોઈ
જેને સભાન અથવા સચેતન વ્યકિત્વ હીએ છીએ તેવું કશું શકે તે રામજવું મનોમય બનેલા માનવને માટે ઘણું મુશ્કેલ
પણ આ દશામાં હોતું નથી. વનસ્પતિ - અવસ્થામાં સ્થલજીવનનાં છે. પ્રથમ તો, એવા પ્રકારની ચેતના હોઈ શકવાનો જ એ નિર્ણય
કાર્યો પણ અવચેતનાની ભૂમિકા ઉપરથી જ થાય છે, અને તેમાં કરી શકતા નથી. એને તે એમ થાય છે કે જેમાં પ્રાણ પ્રગટ થયું નથી,
ઈન્દ્રિયાત્મક ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા (senses-actions and reactions) જેમાં જીવનતત્ત્વ સ્થાપિત થયું નથી, જેમાં મનનું કંઈપણ લક્ષણ ચાલતી હોવા છતાં પણ પ્રાણી-યોનિમાં જે પ્રકારનું એનું કે ચિહ્ન જણાતું નથી તેવા પાર્થિવ તત્ત્વમાં ચેતના શાની? અને
ઘડતર (Organisation) થયું હોય છે તેવું ઘડતર ત્યાં એ ચેતનાએ ઉપસ્થિત કરેલાં મૂલ્યો શાનાં? ત્યાં તે જેને મૂલ્યા- થયેલું હોતું નથી. આથી વનસ્પતિ-યોનિઓમાં જે કોઈ પ્રકારનું કનનું તે શું, પણ જ્ઞાતી-શેયભાવનું પણ ભાન નથી, તેવી એક મૂલ્યાંકન હોય તે તે માત્ર અવચેતનામાં રહેલી આ ઈન્દ્રિયાત્મક માત્ર અચેતના જ છે, જેમાં મૂલ્યોના આધારસમાં મને મય ચિત્તનના
કિયા - પ્રતિક્રિયા દ્વારા કરાયેલું જ હોઈ શકે, અને એના વડે તરંગે જ કદી ઊઠતા નથી એવા મૃતજળને સાગર છે, પરંતુ ઉદ્ ભવ પામનારાં મૂલ્ય પ્રાણમય બનેલાં હોવા છતાં પણ એ વનઆવા પ્રકારની કલ્પના તે માત્ર મનેય ઘડતરની હદમાં સીમિત સ્પતિ - અવસ્થાની મર્યાદાઓ વડે અને તેમની અંદર જ ઘડાયેલાં બનેલી ચેતનાની જ એક નિર્મિતિ છે. મનમયથી નીચે અને ઉપર ન હોઈ શકે. એ અવસ્થાથી આગળ વધીને પ્રાણી યોનિઓમાં