Prabuddha Jivan - Prabuddha Jain 1942 Year 03 Ank 17 to 24

SR No.: 525927
Original Sutra Author: N/A
Author: Manilal Mokamchand Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1942
Total Pages: 76
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 6

૧૮
પ્રબુદ્ધ જૈન
સર મહિલાલ બાલાભાઈ નાણાવટીનું વ્યાખ્યાન.
શ્રી. મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના રજતમહાત્સવના પ્રમુખસ્થાનેથી સર્ મણિલાલ બાલાભાઇ નાણાવટીએ વ્યાખ્યાન આપતાં જણાવ્યું હતું કે:-~~
જ્ઞાને પાસનાનુ' મહત્વ
મનુષ્ય જીવનને પરમ પુરૂષાર્થ મુકિત છે અને તે પ્રાપ્ત કરવા માટે જૈન મહર્ષિઓએ એ મુખ્ય સાધતા ગણાવ્યા છે: (૧) મ્યગ્ જ્ઞાન અને (ર) સમ્યક્ ક્રિયા. સમ્યગ્ જ્ઞાનને જીવનમાં જ્યારે અમલ થાય છે ત્યારે તે સમ્યક્ ક્રિયારૂપ બને છે એથી સાચી જ્ઞાનાપાસના એજ મુક્તિમાર્ગનું ભવ્ય પ્રવેશદ્વાર છે.
જૈન ધર્મના ઈતિહાસ એક રીતે જ્ઞાનેપાસનાને જ ભવ્ય તિહાસ છે. અતિ પ્રાચીન કાળના ઇતિહાસનું પ્રથમ પૃષ્ટ ઉધાડતાંજ યુગાદિદેવ શ્રી ઋષભદેવજીનાં દર્શન થાય છે. તેને આપણે અવિકસિત માનવબુધ્ધિમાં શિલ્પ, કર્મ, ભાષા, ગણિત આદિ વિધાના સસ્કારી રેપતાં જોઇએ છીએ. તેઓએ પ્રવર્તોવેલા એ બુધ્ધિવાદને યુગ ધીમે ધીમે આગળ વધે છે અને આ સંસ્કૃતિની ખીલવણી થાય છે. તેમના પગલે ખીજા તીર્થં કરા પણ ચાલે છે અને છેવટે ચરમ તીથ કર પ્રભુશ્રી મહાવીર વત માન પ્રતિહાસના એક મહાન નવયુગપ્રવર્તક તરીકે માલમ પડે છે, તે સકળ રાજવૈભવના ત્યાગ કરી સાડા બાર વર્ષ સુધી ભિષણુ તપશ્ચર્યાં કરે છે તથા શુદ્ધ જ્ઞાન પામ્યા પછી તેને સર્વત્ર અખૂટ ઉત્સાહથી પ્રચાર કરે છે. સંસ્કૃતના મેહ છેડી તે પોતાની મધુર સાદી લોકભાષામાં મનુષ્યજીવનના ઉદ્દેશ (પરમાર્થ શાસ્ત્ર,) વિશ્વનું સ્વરૂપ (Cosmology), ષડૂદ્રવ્યો અને તેનુ સ્વરૂપ (Physics & Chemistry), જીવનશાસ્ત્ર (Biology, Botany, Zoology), નવતત્ત્વ (Ethics & Religion) વગેરે વિષયો પર સ્યાદ્વાદયુકત જ્ઞાન પ્રસરાવે છે. તેમનું આ શિક્ષણ લેાકજીવનમાં મહાન ક્રાંતિ લાવે છે. આધિભૌતિક પૂજા અને યજ્ઞયાગાદિના સ્થળે અહિંસા, આત્મશોધન, સંયમ અને જ્ઞાનાપાસના પ્રચાર પામે છે. ઉચ્ચ નીચના ભેદો દૂર થઇ સત્વપૂજા (Heroworship) દાખલ થાય છે. સ્ત્રીસમાજ અને શુદ્રો આત્મવિકાસ કરવાના સરખા અધિકારી અને છે. શિક્ષણના સૂત્રધાર
પ્રભુ મહાવીર પછી જ્ઞાનગંગા અસ્ખલિત રાખવાનું કાર્ય તેમના રધર આચાર્યોએ અને ઉપાધ્યાયએ કર્યું છે. બંધારણની દૃષ્ટિએ આચાર્ય જે કે ઉપાધ્યાયના વડા ગણાય છે, પરંતુ શિક્ષણને લગતી સર્વ જવાબદારી ઉપાધ્યાયની છે. તે તેમના વિભાગના સ્વતંત્ર અધ્યક્ષ તરીકે જ કામ કરે છે. પ્રભુ મહાવીર પછી જેઓએ આ રીતના શિક્ષણની જવાબદારી માથે લીધી છે, એના ઉલ્લેખ શ્રી દેવગિણિ ક્ષમાશ્રમણ, આચાર્યવંશથી ભિન્ન વાચકવશની ગણતરીમાં નીચે મુજબ કરે છેઃ
સુધર્મા સ્વામી, જંબુસ્વામી, શષ્યભવસૂરિ, યશેાભદ્રસૂરિ, સભૃતિવિજય, ભદ્રબાહુ સ્વામી, શ્રી સ્થૂલિભદ્રજી, મહાગિરિ, સુહસ્તિસૂરિ, બહુલજી, સ્વાતિસૂરિ, શ્યામાચાર્ય, શાંડિલ્યસૂરિ, સમુદ્રસુરિ, ચંડરિ, ધર્મસુરિ, ભદ્રગુપ્ત, વસ્વામી, આરક્ષિત, ન દિલક્ષ્મણ, નાગહરિત, રેવતીનક્ષત્ર, સિંહસરિ, સ્થંડિલાચાય, હિમવત ક્ષમાભ્રમણ, નાગાર્જુનરિ, ગોવિંદવાચક, સજવતું, ભુતિદન, લેાહિત્યસુરિ અને દુધગણિ.
આ સિવાય પાંચસો ગ્રંથાના પ્રણેતા ભગવાન ઉમાસ્વાતિ, મહાન તત્વજ્ઞ શ્રી કુંદાચાય, સર્વદર્શનના અહેંગ અભ્યાસી મહાન
તા. ૧-૧-૪૨
નૈયાયિક શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર, સકલદશૅન પારગામી આચાર્ય શ્રી સમન્તભદ્ર,ચૌદસા ચુમાલીશ ગ્રંથના પ્રણેતા શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ વગેરેએ પણ જ્ઞાનાપાસનામાં અપૂર્વ કાળા આપ્યા છે. આ ખપુટાચાર્ય અને પાદલિપ્તાચાર્ય જેવા રસાયણ અને તંત્રવિદ્યાના નિષ્ણાત્તાની સેવા પણ ભૂલાય તેમ નથી.”
શ્રી દેવગિણિ ક્ષમાશ્રમણ પછી પટ્ટધર અને વાચકવું શની ચુંટણી કેટલા વખત ભિન્ન રહી હશે તે બરાબર કહી શકાતુ નથી; પરંતુ તેમની પછી પણ શ્રી શિલાંકસરિ, શ્રી દ્રોણાચાર્ય, અભયદેવસૂરિ, શ્રી મલયગિારી આચાર્ય, શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિ, શ્રી વાહિઁદેવસૂરિ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય, શ્રી જિનભદ્રસૂરિ, શ્રી હીરવિજયસૂરિ, શ્રી હરિશ્ચંદ્ર, ધનય, દેવનંદિ, વાદિરાજ, સામદેવ અને ઉપાધ્યાય શ્રી યોવિજયજી જેવા મહાન જ્યોતિધ રા થયા છે કે જેઓએ લેાકજીવનમાં ભિન્ન ભિન્ન વિષયેનું શિક્ષણ આપવાના હેતુથી મહાન ગ્રંથોની રચના કરી છે. સરસ્વતીની આરાધના
જ્ઞાનાપાસક જૈનશ્રમણાએ કરેલી સરસ્વતીદેવીની આરાધના માં ધર્મશાસ્ત્ર, તત્વજ્ઞાન, ન્યાય, યોગ અને અધ્યાત્મશાસ્ત્રથી માંડીને સાહિત્ય, કાવ્ય, કેષ, કથા, નાટક, વ્યાકરણ, છંદશાસ્ત્ર, અલંકારશાસ્ત્ર, શિલ્પશાસ્ત્ર, સંગીત, ધનુવિદ્યા, આયુર્વેદ, રસાયણુશાસ્ત્ર, જ્યોતિષ, ખગાળ, અશ્વપરીક્ષા, ગજપરીક્ષા, રત્નપરીક્ષા આદિ અનેક વિષયાને સમાવેશ થાય છે. આ સાહિત્ય તેઓએ સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, જુની ગુજરાતી, ગુજરાતી, હિન્દી, મરાઠી, કાનડી અને તામીલ વગેરે ભાષામાં નિર્માણ કર્યું છે અને જેતાએ કરાડે રૂપિયા ખર્ચી તેની નકલે કરાવી નાન પ્રચારાર્થે જ્ઞાનભ’ડારામાં સુરક્ષિત રાખી છે.
લેકસમૂહમાં શિક્ષણને પ્રચાર કરનારી આ ભવ્ય સાધુસંસ્થા ઉપરાંત વલ્લભીપુર પાસે સ્વતંત્ર જૈન વિદ્યાપીઠ હાવાનુ અનુમાન પણ કૈટલાક વિદ્યાતા કરે છે. તદુપરાંત મહારાષ્ટ્રમાં કલ્હાપુર પાસેના જ્યોતિબાના પહાડ પરનાં ખંડેરા કર્ણાટકના અંકાપુર ગામના વર્તમાન જૈનમદિરના શિલાલેખ તથા સતલગીના ૧૦ માં સૈકાનેા શિલાલેખ જૈનાના સ્વતંત્ર વિધાલયે। હાવાની સાક્ષી પૂરે છે. વ્યવહારિક કેળવણી
તે સમયના જૈન સમાજ શ્રમણુસંસ્થા પ્રત્યે ભક્તિભાવ રાખતા અને તેમની નવી નવી સાહિત્યરચનામાં ખૂબ રસ લેતા હતા, છતાં સામાન્ય વ્યવહારિક કેળવણી માટે તે અન્ય સમાજની જેમ તે પણ પોતાના બાલકબાલિકાઓને કલાચાર્ય તથા શિલ્પાચાર્યાં પાસે જ મેકલતા. કલાચાય તેને વાંચન, લેખન, ગણિત, ઇતિહાસ તથા પુરૂષોની બહુાંતર અને સ્ત્રીઓની ચાસઠ કળાએ શિખવતા, જ્યારે શિલ્પાચાર્યોં ચિત્રકામ, સુથારીકામ, શિલ્પકામ, ઇજનેરીકામ વગેરે શિખવતા. આ આચાર્યાંની પ્રથા કુલપરંપરાથી ચાલી આવતી, તેથી તેમની નિષ્ણાતતા ઉંચા પ્રકારની હતી. તે પ્રાયઃ એકાદ ગામ કે શહેરના લતામાં બેસી જઇ ત્યાં પેાતાની શાળા ખેાલતા. કેટલાક આચાર્યોં ખાસ રાજવંશી પુ તથા શ્રીમંત પુત્રાને જ શિક્ષણ આપતા. ટૂંકમાં એ વખતે ભારતના ગામડે ગામડે નિશાળા હતી અને તે દ્વારા બધા આમ વર્ગ જરૂરી શિક્ષણ મેળવી શકતે. આય સંસ્કૃતિમાં વિધાદાન મૂળથી પવિત્ર વસ્તુ મનાઈ હતી અને તે દાન બદલ વિદ્યાર્થી અભ્યાસ પૂર્ણ થતાં જે કાંઇ રકમ આપતા તે રાજીખુશીથી સ્વીકારવામાં આવતી.