Page Text
________________
162
૨૪.
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI એ છે કે સ્વરિત્ વાળા અને – સત્ વાળા ધાતુઓ, જયારે ક્રિયાનું ફળ કર્તાને મળતું હોય ત્યારે આત્મપદમાં પ્રયોજાય છે, જેમકે યાન: યાત, પાર્વI: પવન્તા અહીં પ્રધાન ફળ ઉદિષ્ટ છે. બાકી ક્રિયામાત્રવિવક્ષામાં તો સામાન્યપણે, પરસ્મપદ પ્રયોજાય છે. જેમકે મન્દ્ર મન્દ્ર કુતિ પવનઃા (મેઘદૂત, પૂર્વભાગ, શ્લો.૯)
અહીં તુદાદિ જુદ્ર ધાતુ, જેનો પ્રારંભમાં ઉભયપદમાં પાઠ થયો છે તે સ્વરિતેત્ છે. તો પણ પછી ફરી ખુદ્ર નો પરમૈપદમાં પાઠ કરવાનું પ્રયોજન એ છે કે ક્રિયાનું ફળ કર્તાને મળતું હોવા છતાં, આ ધાતુ પરસ્મપદમાં પણ પ્રયૌજાઈ શકે, જેમકે નુતિ - ધા.પ્ર.(પૃ.૧૦૯)માં, આ ધાતુસૂત્રના સંદર્ભમાં, મૈત્રેય આ જ શબ્દોમાં આ વાત કહી છે. આત્રેયની ધાતુવૃત્તિ લુપ્ત થઈ ગઈ હોવાથી, સાયણે નોંધ્યા પ્રમાણે, તે મૈત્રેય જેવો જ મત ધરાવે છે તેમ લાગે છે.
ટૂંકમાં સાયણ, મૈત્રેય અને આત્રેય વગેરે વૈયાકરણો વર્ધમાનના આ મત સાથે સંમત નથી કે પરસ્મપદમાં પાઠ કરવાથી આ ધાતુ ભાષામાં માત્ર પરમૈપદમાં જ પ્રયોજાઈ શકે. लिख अक्षरविन्यासे । लिखति (पृ.४७५) वर्धमानोऽपि आलेखन इति निर्देशात्तत्पुरुषपक्षो दुष्टः इत्याह ।
તુદાદિગણનો આ નિg ધાતુ. ધાતુપાઠમાં વુકુટ કૌટિલે એ ધાતુ પહેલાં આવે છે. પાટડિપ્યો. (૧.૨.૧) સૂત્ર જો આ ધાતુને લાગુ પડે તો આ ધાતુનો ગુણ ન થાય, એ મત વર્ધમાનને માન્ય નથી.
આ સૂત્રમાંના “ટિ4િ:' શબ્દનો કરી દિઃ એમ તપુરુષ સમાસ તરીકે અને કુટ આવિષાર્ - એમ બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકે. સામાન્ય રીતે વિદ્વાનો બહુવ્રીહિ તરીકે વિગ્રહ કરે છે. - જો તપુરુષ સમાસ તરીકે વિગ્રહ કરીએ તો તિવ્ર ધાતુને આ સૂત્ર લાગુ પડે, કારણ કે તે ફૂટ ધાતુ પહેલાંના સૂત્રમાં તેનો પાઠ છે. ફિઃિ સૂત્રનો અર્થ એ છે કે અને મુદ્રિ ધાતુઓને ગિ ત્િ સિવાયના જે પ્રત્યય લાગે તે ડિવત્ થાય. એટલે વિતિ ૨ા (૧.૧.૫). સૂત્રથી, તે ધાતુઓને ગુણ અને વૃદ્ધિનો નિષેધ થાય છે. - સાયણ નોંધે છે કે જે લોકો આ બંને વિગ્રહ પદ્ધતિનો એકદેશવૃત્તિથી આશ્રય લે છે તે લોકો વિતું વિશ્વગોડપ શરૃહાનિ, સ્વયમેવ તિવિષ્ય વગેરેનું સમર્થન કરે છે, પણ તેમના મતે વિતા વગેરેનું uિત્ સિવાયના પ્રત્યયો પ્રત્યયો લાગતાં ગુણનો અભાવ થતાં, તિવિતા વગેરે થાય.
સાયણ તેમના મતનું ખંડન કરતાં કાશિકાવૃત્તિનાં બે દૃષ્ટાંત ટાંકે છે : રત્નો ચુપધાત્ | (૧.૧.૨૬) સૂત્રનાં નિવૃત્વા, નેવિત્વ, તિત્રિવિપતિ, તિવિતિ એમ દષ્ટાંત મળે છે તો
| SR No. | 520787 |
| Book Title | Sambodhi 2014 Vol 37 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | J B Shah |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 230 |
| Language | English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Sambodhi, & India |
| File Size | 25 MB |