Sambodhi 2014 Vol 37

SR No.: 520787
Original Sutra Author: N/A
Author: J B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2014
Total Pages: 230
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 25 MB

Page 169

vol. XXXVI, 2014 વર્ધમાન : પાણિનીય ધાતુપાઠના એક અપ્રસિદ્ધ વૃત્તિકાર
161 દિવાદિગણનો આ ટૂષ ધાતુ લે છે, મનિટુ નથી, એમ વૃત્તિકાર અને ન્યાસકારે ટૂર્નામ (૭.૨.૨૯) સૂત્ર પરની ટીકામાં કહ્યું છે. તેના સમર્થનમાં સાયણે વર્ધમાનનો આ મત આપ્યો છે કે દૈવાદિક હૃપ તુષ્ટ ધાતુ સે છે.
સાયણ કહે છે કે “ક્ષી.ત.” (પૃ.૨૩૧)માં નોંધ્યા પ્રમાણે નન્દી આ દૈવાદિક ધાતુનો જે વિદ્ પાઠ() આપે છે તે બરાબર નથી, કારણ કે વૃત્તિકારે અને ન્યાસકારે ઉપર્યુક્ત સૂત્ર પરની ચર્ચામાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે સુષુ બનો – એ ગ્વાદિ ધાતુ ઉદિત્ત્વને લીધે નિષ્ઠામાં નિદ્ છે, જ્યારે હૃપ તુર્થ – એ દિવાદિ ધાતુ લે છે. આ બંને ધાતુઓનું “ઓંનું સૂત્રમાં ગ્રહણ થયું છે માટે ઉભયત્ર વિભાષા છે.
પ્રસ્તુત સૂત્રથી, “લોમ'ના અર્થમાં વર્તમાને હૃપ ધાતુને નિષ્ઠામાં વિકલ્પ રૂડા થાય છે, તેથી પુ- એ ગ્વાદિ ધાતુ ઉદિત્ત્વને લીધે અનિ હતો, પછી યસ્ય વિભાગ . (૭-૨-૧૫) સૂત્ર લાગુ પડવાથી નિષ્ઠામાં ઈડાગમ ન થાય, પણ સુષેત્નમણુ સૂત્રથી વિકલ્પ ઈડાગમ પ્રાપ્ત થતાં
છનિ નોમન ઉપરાંત ઈષતાનિ સોમનિ થશે, જ્યારે શ્રેષ-તુર્થ-એ દિવાદિ ધાતુને નિષ્ઠામાં ઈડાગમ પ્રાપ્ત હતો, તે વિકલ્પ થતાં ષિતાનિ નામાનિ ઉપરાંત ઈનિ નામાનિ એમ થશે. “ધા.પ્ર.” (પૃ.૧૦૩)માં અને “ક્ષી.ત.” (પૃ.૨૩૧)માં હૃષ-તુર્થ એમ દિવાદિમાં પાઠ છે. જ્યારે પુરુષકાર (પૃ.૧૦૪)માં પણ એમ જ પાઠ આપ્યો છે: ટૂષ તુષ્ટી ત વિવાદિઃ પ્રસ્તુત સૂત્રના સંદર્ભમાં ન્યાસકારે તો સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે આ ધાતુ ઉદિત નથી અને સેક્ છે, ‘યં સેટ' કૃતિ
સાતત્વવિતિષેધોમાવાન્ ! તેથી વર્ધમાનના મતને સમર્થન મળે છે. ૨૩. णुद प्रेरणे । प्रणुदति प्रणुदते । (पृ.४५९)
'अयं परस्मैपदिष्वपि पठ्यते, तेनायं भाषायां परस्मैपद्येव' इति वर्धमानः ।
આ તુદાદિ ધાતુ પુ રખેનો “મા.ધા.વૃ' (પૃ.૪૫૯, ૪૯૦)માં “ધા.પ્ર” (પૃ.૧૦૯, ૧૨૧)માં અને “ક્ષી.ત.” (પૃ.૨૪૪, ૨૬૪)માં – એમ ત્રણેમાં પ્રારંભમાં ઉભયપદમાં અને પછી માત્ર પરસ્મપદમાં એમ બે વાર પાઠ થયો છે. પરસ્મપદમાં આમ પાઠ મળે છે; જુદુ પ્રેરળ નુતિ | તે સંદર્ભમાં સાયણે નોંધેલો વર્ધમાનનો મત આ પ્રમાણે છે. તે માને છે કે આ તુદાદિ પુર ધાતુનો આ જ ગણમાં પરસ્મપદમાં પાઠ ફરી થયો છે, તેથી ભાષામાં આ ધાતુને માત્ર પરમૈપદમાં જ પ્રયોજી શકાય, આત્મપદમાં નહીં. સાયણ એમ પણ નોંધે છે કે “ક્ષી.ત. કાર પણ માત્ર પરમૈપદમાં જ પાઠ કરે છે, પણ ખરેખર એમ નથી, તેમાં બંને ઠેકાણે ઉભયપદમાં અને પરસ્મપદમાં પાઠ મળે છે.
સાયણ વર્ધમાનના મતને સ્વીકારતા નથી, કારણકે તે મત આત્રેય અને મૈત્રેય વગેરેના મતથી વિરુદ્ધ છે. સાયણે પોતે ઉભયપદ અને પછી ફરીથી પરસ્મપદમાં પાઠ કરવાનું પ્રયોજન દર્શાવ્યું છેઃ ૩મયપરિવુ પવિતા પુનઃ રઐતિવુ પd: મઝાડપિ પરસ્ત્રવાર્થઆ સંદર્ભમાં સ્વરિતગત: સ્ત્રમપ્રવે ઝિયાન્તા (૧-૩-૭૨) સૂત્રનો નિર્દેશ જરૂરી છે. તેનો અર્થ