Page Text
________________
160
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI વિશ્રામશર્વસાધુવા આ સૂત્ર પરની કાશિકામાં મળતો મત પણ સાયણે પોતાના સમર્થનમાં આપ્યો છે. સૂર્યવિશ્રામાં પૂમિ: રૂત્યેવમવિ પ્રયોગ માધ્યમેવ મચજો આમ કૈયટ, વૃત્તિકાર વગેરેનો મત ટાંકીને સાયણ વર્ધમાનના, શ્રમ ધાતુને ઉપર્યુક્ત પ્રત્યયો પરમાં હોય ત્યારે વિકલ્પ વૃદ્ધિ થઈ શકે તે મતને માન્ય રાખતા નથી, પણ વર્ધમાનના આ મતને કાલિદાસનું સમર્થન મળી રહે છે; એ નોંધવા જેવું છે : નીર્વરાટ્ય રિધિવતત્ર વિશ્રામતો: . (પૂર્વમેઘ, ૨૫) અને ટીકાકાર મલ્લિનાથે ચાન્દ્ર વ્યાકરણનું ‘વિશ્રામો વા' એ સૂત્ર આ પ્રયોગના સમર્થનમાં આપ્યું છે. આ પરથી લાગે છે કે વર્ધમાને આ મત ચાન્દ્ર વ્યાકરણના ઉપર્યુક્ત સૂત્રને ધ્યાનમાં રાખીને દર્શાવ્યો હોય. ક્ષમ્ સદને I લાગતિ ! (પૃ.૪૩૬) वर्धमानोऽपि - क्षमेर्दैवादिकस्याननुबन्धस्य क्षान्तिः स्यादेव इति । વર્ધમાનનો મત એમ છે કે દૈવાદિક ક્ષન્ ધાતુનો સ્ત્રીલિંગી સંજ્ઞા શબ્દ ક્ષન્તિઃ જ થાય. મા.ધા.વૃ.” (પૃ.૧૨૮)માં ગ્વાદિ ગણનો ક્ષમૂષ સદને ધાતુ છે. તે ઉષ છે, તેથી ઉષદ્ધિગિાડફા (૩.૩.૧૦૪) સૂત્રથી તેનો સ્ત્રીલિંગીસંજ્ઞા શબ્દ “ક્ષમા' બને છે, જ્યારે આ દૈવાદિક સમૂ ધાતુ
ષત છે. તેને સ્ત્રિયાં વિતન : (૩.૩.૯૪) સૂત્રથી વિતન લાગીને તેનો સ્ત્રીલિંગી સંજ્ઞા શબ્દ ક્ષાન્તિઃ થાય છે. આ ધાતુસૂત્ર પરની વૃત્તિમાં સાયણ નોંધે છે કે કેટલાક આ દૈવાદિક ધાતુનો પિત્ પાઠ, એટલે કે ક્ષમૂળુ સને એમ કરે છે, પણ તે બરાબર નથી. એમણે ક્ષીરસ્વામીનો મત આ પ્રમાણે આપ્યો છે: તથા સ્વામી - વેવિત્રાષિ ક્ષમૂષિત ષિત પત્તિ તસT ક્ષમૂ સહને રૂતિ સંખ્યાસાયણે નોંધ્યા પ્રમાણે ક્ષીરસ્વામી ક્ષમૂષ પાઠની ટીકા કરે છે અને ખરેખર તો “ક્ષી.ત.” (પૃ.૨૨૭)માં દિવાદિમાં ક્ષમૂષ સહક્ષમા | વહુનત્ ક્ષાન્તિઃ | ત વ સમૂ સહન રૂતિ સમ્યા . એમ મળે છે.
વર્ધમાને, દૈવાદિકમાં ક્ષમૂળુ પાઠની તરફેણ કરનાર આવા કોઈ મતને ધ્યાનમાં રાખીને જ સ્પષ્ટ કર્યું હોય કે દૈવાદિક (ષિત) અનુબન્ધ વગરના લમ્ ધાતુનો સ્ત્રીલિંગી શબ્દ ક્ષાન્તિઃ જ થાય. ધા.પ્ર.' (પૃ.૧૦૧)માં પણ એમ જ કહ્યું છે. આમ વર્ધમાનના મતને સાયણ ઉપરાંત મૈત્રેય રક્ષિત લીલાશુક વગેરેમાં ટેકો મળી રહે છે. સૂપ તુ | દુર્ગતિ (પૃ.૪૪૦) 'अयमुदिदिति' इति स्वामी: तद् वृत्यादिविरोधादुपेक्ष्यम् । यदाह – हरेर्लोमसु इत्यत्र - हृषु अलोके इत्ययं निष्ठायामनिट्, हृष तुष्टावित्ययं सेट्, अनयोरुभयोरिदं ग्रहणभित्युभयत्रविभाषेयम् इति ।.... वर्धमानोऽप्येवमाह।
૨૨.
| SR No. | 520787 |
| Book Title | Sambodhi 2014 Vol 37 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | J B Shah |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 230 |
| Language | English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Sambodhi, & India |
| File Size | 25 MB |