Sambodhi 2014 Vol 37

SR No.: 520787
Original Sutra Author: N/A
Author: J B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2014
Total Pages: 230
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 25 MB

Page 171

Vol. XXXVII, 2014 વર્ધમાન : પાણિનીય ધાતુપાઠના એક અપ્રસિદ્ધ વૃત્તિકાર - 163
ફુથરે તોજુન (૩.૪.૧૩) સૂત્રના દષ્ટાંત તરીકે વિત્તેવિતમ્ મળે છે. સાયણ બીજું એ પણ કહે છે કે તપુરુષ પક્ષ ખોટો છે, તે દર્શાવતો માનેવને શબ્દ હરદત્ત દ્રિવ | સૂત્ર પરની વૃત્તિમાં આપ્યો છે ત્યાં તેમણે કહ્યું છે કે જો તપુરુષ પક્ષનો સ્વીકાર કરીએ તો, નિરવ ધાતુ, ડિત્ત્વ નું નિમિત્ત બનતાં, ત્નિવૃિત્વી, સેવૃિત્વા, શનિષ્પીભેવને – આ બધા પ્રયોગો અનુપપન્ન થાય. વર્ધમાને પણ માત્તેરવને એ નિર્દેશથી તપુરુષપક્ષને દુષ્ટ કહ્યો છે.
બીજા કેટલાક સંજ્ઞાપૂર્વો વિધિનિત્ય – એ પરિભાષાનો આધાર લઈને, તિવિતા વગેરેમાં સર્વત્ર ગુણાભાવનું કથન કરે છે, તેને પણ સાયણે અયુક્ત માન્યું છે, કારણકે તેમાં વૃત્તિકારનો વિરોધ આવે છે. તેમણે હરદત્તનું બીજું વિધાન પણ ટાંક્યું છે કે સિવિતુમ, સ્વયમેવ તિવિષ્યતે જેવા બે પ્રયોગોને જ આગળ કરી, જો એમ દલીલ થતી હોય કે સંજ્ઞાપૂર્વક વિધિ અનિત્ય છે તો ગુણ નહીં થાય, તો એમ દલીલ કરવી ખોટી છે. આમ સાયણે પોતાના મતના સમર્થનમાં વર્ધમાનનો અને હરદત્તનો મત ટાંક્યો છે કે નિરવ ધાતુને ગુણ થઈ શકે છે. ઋજુ પતી . મતિ . (પૃ.૧૦૨) अत्र वर्धमान:- करोतेर्सम्बधिनि गुण इति व्याख्यानं न्याय्यम् । તનાદિગણના આ ત્રઢપુ ધાતુને ગુણ થાય કે નહીં તે બાબત ચર્ચા છે. વર્ધમાન માને છે કે આ ધાતુને ગુણ થવો જોઈએ તનાદ્રિઃ ૩૪(૩.૧.૭૯) સૂત્રથી આ ગણના ધાતુઓને ૩વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે, જે પ્રથમ ગણના વિકરણ પ્રત્યય | નો અપવાદ છે. શ એ સાર્વધયુક પ્રત્યય છે અને પિત્ છે માટે સાર્વધાતુવર્ધા (૭.૩.૮૪) સૂત્રથી ત્રy ધાતુને ગુણ થઈ ગતિ રૂપ બને છે.
આ બાબતમાં બ્રેિશરને ગુન: વરતેશ ઉપદેશ . એ આપિશલિના સૂત્રનો વિરોધ આવે છે કે તે બે ધાતુ સિવાયની કોઈ ધાતુને ગુણ ન થાય, માટે કાશ્યપ વગેરે આ સૂત્રને જરા જુદી રીતે સમજાવે છે તેમ સાયણ નોંધે છે : રોતેઃ સર્વાનિ વિકરને ધાતો ભવતિ, ૩મતિ તિ | વર્ધમાન પણ રોતેસ્વનિ ! રૂતિ વ્યસ્થાનં ચાધ્યમ્ કહીને તે ગતિ રૂપને માન્ય રાખે છે અને ગુણ થવો જોઈએ એમ માને છે. - હવે ‘ક્ષી.ત.” (પૃ.૨૭૪)માં આ ધાતુનાં રૂપ, ગુણ વિનાના એટલે કે 28ોતિ ઋજુતે આપીને કહ્યું છે કે તે સાર્વધાતુ સંવિધાપ: -- ગતિ . આ ધાતુઓને સાર્વધાતુક પ્રત્યયો લાગે ત્યારે ગુણ થાય કે નહીં, તે બાબત સંદિગ્ધ છે.
ચાન્દ્ર વૈયાકરણ અતિ રૂપ આપીને સ્પષ્ટ કહે છે કે આ ધાતુઓ (fક્ષા, ઋg)ને ગુણ ન થાય એ બાબતમાં બીજો અભિપ્રાય શોધવો જોઈએ. એથી ઊલટું, ‘ક્ષી.ત.'ના સંપાદક યુધિષ્ઠિર મીમાંસકે નોંધ્યા પ્રમાણે કાશકૃત્ન ધાતુપાઠની કન્નડ ટીકા (પૃ.૧૧૭)માં ગુણાભાવના ઉદાહરણ તરીકે ઋતિ આપ્યું છે. મૈત્રેય “ધા.પ્ર.” (પૃ.૧૨૯)માં ગતિ રૂપ આપીને નોંધે છે કે