Sambodhi 2014 Vol 37

SR No.: 520787
Original Sutra Author: N/A
Author: J B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2014
Total Pages: 230
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 25 MB

Page 155

Vol. XXXVI, 2014 વર્ધમાન : પાણિનીય ધાતુપાઠના એક અપ્રસિદ્ધ વૃત્તિકાર - 147 ૧. પત્ત વ્ય$ીકરો પશ્ચત . (પૃ.૮૭) पचेति दुर्ग: वर्धमानोऽपि यदाह-अनिड्विधौ पच्यादिसूत्रे डुपचष्पाके पच व्यक्तीकरणे इति ।
ગ્વાદિગણના આ ધાતુનું સ્વરૂપ પર છે કે પત્ત એ વિશેની ચર્ચા આ સૂત્રમાં છે. વર્ધમાન આ ધાતુનો પર્વ એમ પાઠ આપે છે.
સાયણ, ક્ષીરસ્વામી (પૃ.૩૮), મૈત્રેય (પૃ.૧૬) અને પુરુષકાર (પૃ.૪૫)ના કર્તા પર એમ આ ધાતુનો પાઠ આપે છે. સાયણે અને ક્ષીરસ્વામીએ નોંધ્યા પ્રમાણે દુર્ગ “અદન્ત પાઠ કરે છે, પુરુષકારમાં નોંધ્યા પ્રમાણે ચન્દ્ર પર પાઠ કરે છે.
સાયણ નોંધ્યા પ્રમાણે વર્ધમાન પત્ત-એ અદત્ત પાઠની તરફેણ કરતાં કહે છે : નવિધી પ્રતિસૂત્રે ડુપત્તપાપ વ્યક્ટર” તિા એમનું કહેવું છે કે પાદિસૂત્રમાં પત્ત વ્યઠ્ઠીવાર પાઠ છે માટે તે અદત્ત છે. સમ્મતાકાર પણ પોતે પત્ત પાઠ કરી, કહે છે કે બીજાઓ આનો વત્ પાઠ કરે છે. ન્યાસકારે તિડો શોત્રાવી ન..(૮.૧.૨૭) એ સૂત્રની વ્યાખ્યામાં “પતિ તિ .. પત્ત વ્ય$ીરને કહ્યું છે. તે આને પરસ્મપદી ધાતુ માને છે. જો વિ એમ પાઠ કરીએ તો પશ્ચત રૂપ થાય છે, અને પર્વ એમ પાઠ કરીએ તો તે રૂપ થાય છે.
આ ધાતુનો પર વ્યક્તીવરને એમ અદન્ત પાઠ કરવામાં વર્ધમાનને દુર્ગ તેમજ સમ્મતાકારના મતનો ટેકો મળી રહે છે, જયારે બોપદેવ “કવિકલ્પદ્રુમ' પૃ.(૧૭)માં સાયણની જેમ પવિવ્યઠ્ઠીવાર એમ પાઠ આપે છે. ग्लुञ्चु षस्ज गतौ । ग्लुञ्चति सज्जति । (पृ.९४) हेतुमति च' इत्यत्र 'यदभिप्रायेषु सज्जन्ते' इति भाष्यप्रयोगादयमात्मनेपद्यपि । अतोऽस्यात्मनेपदित्वं दूषयन्तो वर्धमानक्षीरस्वाम्यादय एव दुष्टाः ।
સાયણ કહે છે કે પહ્ન ધાતુનો આત્મપદમાં પણ પ્રયોગ થઈ શકે છે, કારણ કે હેતુમતિ જ્ઞા (૩.૧.૨૬) સૂત્ર પરના મહાભાષ્યમાં, ભાષ્યકારે “ પ્રાયે સબ્બતે’ | એવો આત્મપદી પ્રયોગ કર્યો છે, માટે સાયણે આ ધાતુના આત્માનપદી પ્રયોગમાં દોષ જોનારા વર્ધમાન અને ક્ષીરસ્વામીને દુષ્ટ કહ્યા છે. ધા.પ્ર.' (પૃ.૧૮)માં પણ મહાભાષ્યના સમ્બન્ને પ્રયોગથી આત્મપદનું સમર્થન કર્યું છે.
વર્ધમાનની ટીકા ઉપલબ્ધ નથી, તેથી સાયણની નોંધ પરથી માનવું પડે કે તેમણે આ ધાતુના આત્મપદની ટીકા કરી હશે, પણ “ક્ષી.ત.” (પૃ.૪૩)માં તો સાયણે નોંધ્યા કરતા સાવ જુદો જ ક્ષીરસ્વામીનો અભિપ્રાય એમાં જોવા મળે છે : વાવિ તલાની – પ્રતેfસમૂહા સગ્ગજો Tખર્મસુ I (Tીતા રૂ.૨૬); સન્નમનમાર્યેષુ I (ામન્દ્રીય નીતિસાર, ૪.૪૨) – આમ આ દષ્ટાન્તને આધારે, તેમણે આ ધાતુના આત્મપદનો સ્વીકાર કર્યો છે એમ મનાય. ટૂંકમાં, આ
ધાતુનાં આત્મપદનાં રૂપ ન થઈ શકે, એ વર્ધમાનના મત સાથે સાયણ સંમત થતા નથી. ૩. વમું છમું નમું અને | વમતિ (પૂ.રૂ)