Sambodhi 2013 Vol 36

SR No.: 520786
Original Sutra Author: N/A
Author: Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2013
Total Pages: 328
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 7 MB

Page 258

250
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI
માત્ર ‘વિશરણ’ કરે છે, જ્યારે સાયણ, ક્ષીરસ્વામી અને ધનપાલ આ તુાદિ ધાતુના પણ ત્રણ અર્થ આપે છે.
૨૪. ાિદ સ્નેહને । સ્નેહતિ । (મા.ધા.વૃ. પૃ.૬૪૨). અત્ર ટિ સ્નેહને કૃતિ વિòોશે દશ્યતે। तद् धनपालशाकटायनमैत्रेयदेवादिभिश्चिरन्तनैर्व्याव्यातृभिर्न लिख्यते ।
સાયણ નોંધે છે કે આ ચૌરાદિક ધાતુ ધ્નિન્દના ધાતુસૂત્રને બદલે કે તેની સાથે કોઈ કોઈ કોશમાં ષ્ટિ સ્નેહને એમ ધાતુસૂત્ર મળે છે. ‘ધા.પ્ર.’ (પૃ.૧૪૨)માં હિ સ્નેદને । એમ પાઠ મળે છે, જ્યારે ‘ક્ષી.ત.’ (પૃ.૨૯૫)માં સ્લિટ સ્નેહને ધાતુસૂત્ર છે અને તેના પછી સ્પિટ બનારે એમ ધાતુસૂત્ર મળે છે. સાયણ નોંધે છે કે આ ષ્ટિ ધાતુનો ધનપાલ, શાકટાયન, મૈત્રેય, દેવ વગેરે પાઠ કરતા નથી. નોંધવું ઘટે કે કવિ (પૃ.૨૪)માં નિર્ સ્નેà મળે છે. ધનપાલનો આ મત પુરુષકારમાં મળતો નથી. પુરુષકાર (પૃ.૧૧૪)માં ાિન્હ ધાતુના સંદર્ભમાં ધનપાલનો બીજો મત મળે છે, જે ‘મા.ધા.પૃ.’માં મળતો નથી. અહીં કહ્યું છે : સ્ત્રિહેતિ ક્ષીરસ્વામીધનપાતશાčાયનાઃ। આ નિર્દેશ પરથી લાગે છે કે ધનપાલ અને શાકટાયન ધ્નિદ્દ ને બદલે સ્નિહ પાઠ કરતા હશે, પણ પુરુષકારના કર્તા, ધનપાલનો વગેરેનો મત નોંધ્યા પછી જણાવે છે કે તાપિ ન્યવરસાદ્રિત્ત્તાત્ાિહ ત્યેવ યુમ્ । નોંધવું ઘટે કે શાકટાયન ધાતુપાઠ (પૃ.૧૨)માં પણ હિ પ્રીતૌ । ધાતુસૂત્ર મળે છે.
૨૫. વ્રન માર્ગસંસ્કારયોઃ । બ્રાનયતિ । (મા.ધા.વ્., પૃ.૪૬). વનિ માર્નસંસ્કારયોર્નતૌ ઐતિ मैत्रेयादयः । अत्र धनपाल : 'मार्गे च इति पठति ।'
આ ચુરાદિ ધાતુના અર્થ બાબત સાયણે ધનપાલનો ‘માર્ગે વ’ મત ટાંક્યો છે. સાયણ આ ધાતુના ‘માર્ગ’ અને ‘સંસ્કાર’ એમ બે અર્થ આપે છે. મૈત્રેય(પૃ.૧૪૪) વ્રન માર્નસંસ્કારયો: । ।ૌ હૈં । એમ સૂત્ર આપે છે. ‘ક્ષી.ત.’ કાર (પૃ.૨૯૯)માં વપ્ન માર્ગસંત્યોઃ । એમ સૂત્ર આપે છે, અને નોંધે છે કે કેટલાક વન, માર્ગાતો સંસ્કારાતૌ ૬ । એમ પાઠ આપીને એક ધાતુ કહે છે, કેટલાક માńગતૌ અને સંત એમ બે ધાતુ માને છે : ‘ક્ષી.ત.’કારે આપેલા આ મતમાં કયા બે ધાતુનો નિર્દેશ કર્યો છે તે સ્પષ્ટ થતું નથી. પુરુષકાર આ સંદર્ભમાં ‘ક્ષી.ત.’કારે ટાંકેલો એક જુદો જ મત નોંધે છે : “વપ્ન માર્ગ રૂતિ દ્વૌ ધાતુ રૂત્યચે' રૂતિ ક્ષીરસ્વામી । આ મત ‘ક્ષી.ત.’માં મળતો નથી. ક્ષીરસ્વામીએ એ પણ નોંધ્યુ છે કે દુર્ગ વન કે વગ્ર ને બદલે વત્ત નો પાઠ કરે છે : ‘વત્ત માર્ગસંારે' કૃતિ દુર્વા: ।
સાયણ નોંધે છે કે ધનપાલ માર્ગે હૈં । એમ પાઠ આપે છે. એનો અર્થ એમ લાગે છે કે કેટલાક વૃત્તિકાર માત્ર ‘સંસ્કાર’ અને ‘ગતિ’ અર્થ આપતા હશે તેમાં ધનપાલ માર્ગનો અર્થ ઉમેરે છે. સંભવ છે કે પુરુષકાર (પૃ.૫૦)માં માર્ગળ રૂતિ ધનપાલઃ । એમ મળે છે તે પરથી એમ મનાય કે ધનપાલ વન કે વજ્ર ધાતુનો અર્થ માń(સંસ્કાર:)ને બદલે માર્ગન(સંાર:) કરે છે. પુરુષકારમાં વ્રન રૂતિ ચન્દ્રઃ । વ્રન માર્ગ સંસ્કૃારે રૂતિ સુń: । સમયોરપ્પનયોર્વત્ર પક્ષયોર્કાર્ફનસંÓાર ત્યેવાર્થસ્તન્ત્રાન્તરે પનતે । એમ મળે છે. ‘મા.ધા.વૃ.'માં ટાંકેલો તન્ત્રાન્તરનો મત જુદો છે : તન્ત્રાન્તરે તુ વનિવ્રન ઢૌ પતિત્વા માર્ગસંારાતી અથૅ 3ૌ ।