________________
सुषमा आर. कुलश्रेष्ठ
SAMBODHI
कमलम्
जीवनम्
*
अमरकोशानुसारं जलस्य सप्तविशंतिनामानि अधोलिखितानि सन्ति- '
आपः स्त्री भूम्नि वार्वरि सलिलं कमलं जलम् ॥ पयः कीलालममृतं जीवनं भुवनं वनम् । कबन्धमुदकं पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम् ॥ अम्भोऽर्णस्तोयपानीयनीरक्षीराम्बुशंबरम् ।
मेघपुष्पं घनरसस्त्रिषु द्वे आप्यमम्मयम् ॥ आपः
२. वार् ३. वारि
४. सलिलम्
जलम् पयः
कीलालम् अमृतम् भुवनम्
वनम् कबन्धम्
उदकम् १५. पाथः
पुष्करम् सर्वतोमुखम्
अम्भः १९. अर्णः
पानीयम् २३. क्षीरः
२४. अम्बु शम्बरम्
__ मेघपुष्पम् २७. घनरसः ।
एतेषु जलवाचकेषु शब्देषु केषाञ्चन शब्दानां निर्वचनानि प्रस्तूयन्ते यानि अथर्ववेदे (३.१३.१-१३) अमरकोषे (रामाश्रमीव्याख्योपेते – पृ. ११९-१२१) चोपलभ्यन्ते । १. आपः- यत्प्रेषिता वरुणेनाच्छीनमं समवल्गत ।
तदाप्नोदिन्द्रो वो यतीस्तास्मादापो अनुष्ठन ॥ (अथर्ववेदः-३.१३. १-३). २. वार् - अपकार्मं (अपकार्य) स्यन्दमाना अवीवरत् वो हि कम् ।
इन्द्रो वः शक्तिभिर्दैवीस्तस्माद् वानमि के हितम् ॥
वृ + णिच् + क्विप (नं.) । (अथर्ववेदः-३.१३. १-३) ३. वारि - वारयति तृषाम् । वृ + णिच् + इञ् (नं.) । ४. सलिलम् - सलति । सलिकलि । (अमरकोषः रामाश्रमीव्याख्योपेतः, पृ. ११९-१२१)
तोयम्
नीरम्
२५.
