Sambodhi 1979 Vol 08

SR No.: 520758
Original Sutra Author: N/A
Author: Dalsukh Malvania, H C Bhayani, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1979
Total Pages: 392
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 8 MB

Page 236

साहित्ये प्रतिमा "तस्य कारणे त्रितयं व्याप्रियते शक्तिव्युत्पत्तिरभ्यासः शक्तिः प्रतिभा समायक इत्याशयस्तस्य । शब्दार्थों शक्त्या मनसि संनिधीयते, तयोः सारासारग्रहणनिरासौ व्युत्पत्त्या क्रियेते, अभ्यासेन शक्तेरुत्कर्ष आधीयते इति शक्त्यादिव्यापारः । आचार्थस्य रुद्रटस्य मते सहजोत्पादयाभेदात् प्रतिभा विधा भवति । कविप्रतिभा रसात्मक रूपं कथं सृजति तस्य मार्मिकालोचना संदटमहिमभटराजशेखरपादैः कृता । रुद्रटैरुक्तम्
- मनसि सदा सुसमाधिनि विस्फुरणमनेकधाभिधेयस्य ।
अक्लिष्टानि पदानि च बिभान्ति यस्यामसौं शक्तिः ॥" सौ शक्तिरेव प्रतिभा समाहितचित्ते यस्याः उन्मेषात् प्रसन्नै: पदैः अभिधयार्थस्यै विविध परिस्फुरणं भवति । महिमभट्टस्याप्याशयोऽनुरूपः -
रसानुमुणशब्दार्थचिन्तास्तिमितचेतसः ।
क्षण स्वरूपस्पर्शोत्था प्रशैव प्रतिभा कवेः ॥ "कायोनो नवा दृष्टिः” इति ताक्चत्रभवत आनन्दवर्धनस्याभिमतम्। ध्वन्यालोकास्य चतुर्थ अध्याय आचार्येमानन्दवर्धमेन प्रतिभा आलोचिता । काव्यजगति कविः प्रजापतितुभ्य: । स्वेच्छया सौ. कागजगति परिवर्तन साधयति । -
अपारे काव्यसंसारे कविरेकः प्रजापतिः। यथास्मै रोचते विश्वं तथेदं परिवर्तते ।। शृङ्गारी चेकविः काव्ये जातं रसमयं जगत् ।
स एव वीतरागश्चेन्नीरसं सर्वमेव तत् ।।१० अग्निपुराणेऽपि एषः पाठः समुपलभ्यते । विद्यमानायां प्रतिभायां काव्यं स्वत एव स्फुरति । "काव्यं तु जातु जायेत कस्यचित् प्रतिभावतः।''11
प्रतिभा तावत् काव्यविधात्री शक्तिरूपेति वक्रोक्तिकारमतम् । सा च काव्यमार्गप्रसादयित्री । यदाह तत्रभवतां कुन्तकेन
"यद्यपि द्वयोरप्येतयोस्तत्प्राधान्येनैव वाक्योपनिबद्धस्तथापि । कविप्रतिभाषौदिरेव प्राधान्येनावतिष्ठते ॥" अपि चं
यत्किञ्चनापि वैचिंश्यं तत् सर्व प्रतिभोदभवम ।
__सौकुमार्यपरिस्पन्दस्यन्दिं यत्र विराजते ।। सुईमारंभागस्य वगैनाप्रसाएंगै प्रतिभाया' महत्वमत्र परिस्फुटितम्। प्रक्तनाद्यतनसंस्कारपरिणामी एषी कौम्यप्रतिभा' अनन्तमेवप्रतिभानन्वीत् नियतत्वं न सम्भवति ।
"अविच्छेदेन शीलनमभ्यासः । स हि सर्वगामी, सर्वत्र निरतिशय कौशलमांघरते। समाधिरान्तरः प्रयत्नो बाह्यस्त्वभ्यासः । तीवुभावपि कोव्यमुभासयतः ।' सी कैवलं काव्ये हेतु"18 रिति यायावरीयः । कारयित्रीभावयित्रीमदात् प्रतिमा विविधति राजशैखरों रुटमार्गमनुसरति । " च दिविधा कोरयित्री भावार्यत्री च । कवेरुपकुर्वाणा' कारयित्री। भावकम्योपैकुणा भावयित्रीं। तयाँ खलु फलितः कोपारतरुरन्यथा सोऽवकेशी स्यात् ।' कंप्रतिभा कारयित्री, सहृदयस्य हि भावयित्री । एतयोः संयोगात् जायन्ते कालिदासानन्दवर्धनाभिनवगुप्तगदसमाः कवयः। पृथगर्व हि कवित्वात् भावकत्वं भावकत्वात्'च कवित्वं, स्वरूपभेदात् विषयमैदार्च। . ..