________________
कालिदासनो नाटयोक्तिओ
__ अहीं प्रथम वाक्य केवळ राजाने उद्देशीने होवाथी अपवार्य (अपवारितम्) नो प्रयोग छे, बीजं वाक्य राणी सिवाय अन्य सांभळे तो वांधो नथी माटे जनान्तिकम्. अहीं विदूषक त्रिपताकाकर राणी सामे करे आवी रंगमंच व्यवस्था गोठवावी जोईए.
मा उपगंत भरतमुनिना ना. शा. मां स्मित, विस्मय, आवेग, असूया; .:. : ब्रीडा, हर्ष वगेरेने केवी रीते भजववा तेनुं विस्तृत वर्णन छे. ते सहुनो यथास्थाने कालिदासमां निर्देश छे.
मालविकामां सर्वे प्रहसिता , मालविका स्मितं करोति । एवी नाटयोक्ति ..मालविकाना नृत्य पछी विदूषक 'ब्राह्मणनी पूजा नथी करी' " विधान करे छे त्यां
आवे छे. अहीं प्रहास अने स्मित नो अलग निर्देश लेखकनी नाट्यसूझनो द्योतक छे. मुग्धा नायिका मालविका आ प्रसंगे पण प्रहास करे ते तेने इष्ट नथी. आथी तेना नाम साथे स्मित माटेनुं अलग सूचन करे छे. आथी पात्रनी विशिष्ट पात्रता जळवाय छे, चमकी ऊठे छे. अभिनयनी आबाद सूझ कालिदास धरावे छे. .
भरतमुनिमां 'लज्जा' नी व्याख्या के अभिनयनी चर्चा नथी. एक स्थळे लज्जाष्टिनी चर्चा छे. लज्जाने स्थाने 'बीडा' अने तेना अभिनयनी सुन्दर, अने' सूक्ष्म चर्चा छे.
बीडा नाम-अकार्यकरणात्मिका । सा च गुरुव्यतिक्रमणावज्ञानाः तिज्ञानिर्वहणपश्चात्तापादिभिर्विभावादिभिः समुत्पाद्यते । तां निगूढवदनाधोमुख विचिन्तनो/लेखनवस्त्राङ्गुलीयकस्पर्शननखनिकुन्तनादिभिरनुभावैरभिनयेत् । अत्र आर्ये भवतः
किञ्चिदकार्यं कुर्वन्नेवं यो दृश्यते शुचिभिरन्यैः । पश्चात्तापेन युक्तो वीलित इति वेदितव्योऽसौ ॥ लज्जानिगूढवदनो भूमि विलिखन्नखांश्च विनिकृन्तन् । वस्त्राङ्गुलीयकानां संस्पर्श त्रीलितः कुर्यात् ॥
कालिदासमां सवीडम् अनेकवार आवे छे. शाकु. ना ४ अंकमा शकुन्तला ब्रीडां रूपयति एवो प्रयोग छे. ते कण्वने पगे पडे छे त्यां सब्रीडम् प्रयोग छे. तेने गुरुजनव्यतिक्रमणने कारणे व्रीडा जन्मी छे. अने हवे मनमा पश्चात्तापनो भाव पण छे. माल० मां चित्रमा रहेल मालविकाने राजा ठपको आपे छे. अने मालविका आ सांभळी सव्रीडक्दनमञ्जलिं करोति-एम कालिदास कहे छे. विक्रम० ना २ अंकमां उर्वशी राजाने सवीडम् प्रणाम करे छे. आम ज्या ज्या लज्जानो भाव ' ९ ना. शा. भा. १ पृ.-२६३-२६४
