________________
વીર-નિર્વાણુ સંવત એક હજાર વર્ષ સુધીનાં
જૈન તીર્થો
લેખક:-મુનિરાજ શ્રી. જ્ઞાનવિજયજી ઉપકેમ
ભગવાન મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પૂર્વે અને તે પછી અનેક તીર્થે સ્થાપિત થએલ છે, જે મુખ્યતયા બે વિભાગમાં વહેંચાયેલાં છે.
૧. સિહોત્ર-તીર્થ કોની પાંચે કલ્યાણકની ભૂમિએ, વૈભારગિરિ, શત્રુ જય વગેરે. ૨. અતિશય ક્ષેત્ર—શંખેશ્વર, અજારા, તંભન, તક્ષશિલા, મથુરા વગેરે.
આ પૈકીના ૨૩ તીર્થ કરોની કલ્યાણકભૂમિકા, તક્ષશિલા, મથુરા, અજારા, શંખેશ્વરજી, (જગન્નાથપુરી) વગેરે તીર્થો ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની પહેલાંનાં છે. ક્ષત્રિયકુંડ,
જુવાલુકા, મુંડસ્થલ, નાંદિયા તથા ઉપસર્ગનાં સ્થાનાં મન્દિર વગેરે ભગવાનના સમયનાં તીર્થો છે. જેમાં ક્ષત્રિયકુંડ, ભગવાનના ત્રણ કલ્યાણકાનું સ્થાન છે. ઋજુવાલુકા ભગવાનની કેવલજ્ઞાન-ભૂમિ છે. મુંડસ્થલ તે આબુની તળેટીમાં ખરેડીથી ચાર માઈલ પશ્ચિમે આવેલ તીર્થ સ્થાન છે. ભગવાન મહાવીરસ્વામી દીક્ષા લીધા પછી કે વર્ષે અહીં પધાર્યા હતા એમ કહેવાય છે. વીરનિર્વાણનું એક વર્ષ જતાં તે સમયને રાજા પુણ્યપાળ, કે જેણે અપાપાપુરીની અંતિમ દેશનામાં ભગવાન સ્વપ્નફળ પૂછ્યું હતું તેણે તે સ્થાને મન્દિર બનાવ્યું હતું. આ મંદિરના અનેક કાણોદ્ધાર થયા છે. અતિમ જીર્ણોદ્ધાર સં. ૧૮૨૬માં થયું હતું. આજ એ મદિરના ખંડેર તથા અસ્તવ્યસ્ત શિલાલેખો ત્યાં મૌજુદ છે. ( વિશેષ જાગવા માટે જુએ “જૈન સત્ય પ્રકાશ ' વ. ર. પૃ. ૩૪રમાં લેખ.) એટલે કે મુંડસ્થલ તથા તેની પાસેનું નાદિયા એ ભગવાનની વિહારભૂમિ છે. આ દરેક, ભગવાનના સમયનાં તીર્થસ્થાને છે.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પછી હજાર વર્ષ સુધીમાં સ્થપાયેલ જૈન તીર્થો નીચે પ્રમાણે છે : પાવાપુરી
ભગવાન મહાવીર સ્વામી આસે (હિન્દી કાર્તિક ) વદ અમાવાસ્યાની પાછલી રાત્રિએ નિર્વાણ પામ્યા અને કાર્તિક સુદ એકમે પ્રભુના પુનીત દેહને શેક મિશ્રિત ઉત્સવ પૂર્વક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
