________________
રાણપુર તીર્થના લેખ. આરસણના લેખે પછી રાણપુરતીર્થના લેખે આવે છે. રાણપુર, ગેડવાડની હેટી પંચતીર્થીમાંનું મુખ્ય તીર્થ છે. મારવાડ દેશમાં જેટલાં પ્રાચીન જૈન મંદિર છે તેમાં રાણપુરનું મંદિર સાથી હે, કિમતી અને કારીગરીને દષ્ટિએ એનુપમ છે. એ મંદિર ક્યારે અને કોણે બંધાવ્યું એ ઘણુજ શેડ જેને જાણે છે. આર્કિ
લેજીકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિઆના સન ૧૦૭–૧૮ ના એન્યુઅલ રીપોર્ટમાં શ્રીયુકત ડી. આ. ભાંડારકર એમ.એ, એ મદિરના વિષયમાં એક વિસ્તૃત લેખ લખેલે છે. તેમાં એ મંદિરના બંધાવનાર ઘરશાહનો ઇતિહાસ અને શિ૯૫ની દષ્ટિએ મંદિરનું વિસ્તૃત વર્ણન આપ્યું છે. એ વર્ણન આ લેખ વાંચનારને ખાસ ઉપયોગી હેવાથી, તે સંપૂર્ણ અત્ર આપવામાં આવે છે.
જોધપુર રાજ્યના ગેડવાડ પ્રાંતના દેસરી જીલ્લામાં રાણપુર નામે એક સ્થાન આવેલું છે. તે સાદડીથી છ માઈલ દૂર છે અને હાલમાં ઉજજડ છે. તે આડાબલા ક (અરવલી) ની પશ્ચિમ બાજુની ખીણમાં આવેલું છે અને મારવાડમાં તે સૌથી સુંદર સ્થળ છે. અહીં કેટલાંક દેવાલયો છે તેમાંનું એક પહેલા તીર્થકર આદિનાથનું મુખ દેવાલય મુખ્ય છે. અને આને લીધે જેન લેકે તેને મારવાડનાં પંચ તીર્થોમાંનું એક તીર્થ ગણે છે; તથા,
* મારવાડ તથા મેવાડની વચ્ચે આવેલી પર્વતોની હારને આડાબલા કહે છે. અને આજ નામને ટીંડે (Tod) અરવલી કહ્યું છે. આ દોષયુક્ત ઉચ્ચાર ટડનાં પુસ્તક વાંચનારાજ કરે છે એમ નથી પરંતુ રાજપુતાનાના લોકો પણ તેમની ભાષામાં અરવલી એમ કહે છે અને “આડાબલા” એ શબ્દ જાણતા પણ નથી. આડાબલા આડા (આંતર) + વળા અગર વળી (પર્વત). એટલે કે મારવાડ અને મેવાડ વચ્ચે આંતર કરનાર પર્વત (પ્રેગ્નેસ રિપિટ, આર્કીઓલોજીકલ સહું વેસ્ટર્ન સરકલ, ૧૯૦૭ -૮, પા. ૪૭–૪૮ ),
૫૯૩
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
