________________
જૈનધર્મને પ્રાણ ઉઘાડ્યાં, જેમાંથી ક્રમે ક્રમે આરણ્યક ધર્મ, તાપસ ધર્મ કે ટાગોરની ભાષામાં “તપવન”ની સંસ્કૃતિને વિકાસ થયો છે, જે સંત-સંસ્કૃતિનું મૂળ છે. એવા પણ વૈદિક બ્રાહ્મણ થઈ ગયા, કે જે સંત સંસ્કૃતિના પણ મુખ્ય સ્તંભ મનાય છે. બીજી બાજુ વેદ અને વેદાશ્રિત કર્મ કાંડામાં ભાગ લઈ શકવાને અધિકાર નહીં ધરાવતા અનેક એવા બ્રાહ્મણે પણ થઈ ગયા કે જેમણે ગૃહસ્થાશ્રમ કેન્દ્રિત ધર્મસંસ્થાને જ મુખ્ય માની છે. પણ એટલું નિશ્ચિત છે કે છેવટે બને સંસ્થા એને સમન્વય ચાર આશ્રમના રૂપમાં જ થશે. આજે કદર કર્મકાંડી મીમાંસક બ્રાહ્મણ સુધ્ધાં સંન્યાસની અવગણના નથી કરી શકતા. એ જ રીતે સંન્યાસને ભારે પક્ષપાતી પણ ગૃહસ્થાશ્રમની ઉપયોગિતાને ઇન્કાર નથી કરી શકતે.
[દઔચિં ખંડ ૧, ૫૦ ૩૮-૩૯] [૯] ધમ અને બુદ્ધિ આજ સુધી કઈ પણ વિચારકે એમ નથી કહ્યું કે ધર્મની ઉત્પત્તિ અને એને વિકાસ બુદ્ધિ સિવાય બીજા પણ કઈ તત્ત્વથી થઈ શકે છે. પ્રત્યેક ધર્મ-સંપ્રદાયને દતિહાસ એમ જ કહે છે કે અમુક બુદ્ધિશાળી પુરુષો દ્વારા જ એ ધમની ઉત્પત્તિ કે શુદ્ધિ થઈ ધર્મના ઈતિહાસ અને એના સંચાલકના વ્યાવહારિક જીવનને જોઈને આપણે કેવળ એક જ નિષ્કર્ષ ઉપર પહોંચીએ છીએ કે બુદ્ધિનું તત્વ જ ધર્મનું ઉત્પાદક, એનું સંશોધક, પિષક અને પ્રચારક બન્યું છે અને બની શકે છે.
શું ધર્મ અને બુદ્ધિ વચ્ચે વિરોધ છે? આના જવાબમાં ટૂંકમાં એટલું જ કહી શકાય કે એમની વચ્ચે ન કેઈ વિરોધ છે કે ન હોઈ શકે છે. જે સાચે જ કોઈ ધર્મમાં એમની વચ્ચે વિરોધ માનવામાં આવે તે આપણે એમ જ કહેવું પડે કે એ બુદ્ધિવિરોધી ધર્મ સાથે અમારે કશી લેવાદેવા નથી. આવા ધર્મને સ્વીકાર કરવાને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
