________________
स्वामिकार्त्तिकेयानुप्रेक्षा
[ गा० ३२६
छाया - रत्नानां महारत्रं सर्वयोगानाम् उत्तमः योगः । ऋद्धीनां महर्द्धिः सम्यक्त्वं सर्वसिद्धिकरम् ॥ ] सम्यस सम्यग्दर्शन भवतीत्यध्याहार्यम् । कीदृशम् । रत्नानां मणीनां पुष्परागषैडूर्यककेतनादिमणीनां मध्ये महद्रनं मद्दामणिः अनर्घ्यत्वेन, महेन्द्राहमिन्द्रसिद्धपददायकत्वात् अनये रत्नं सम्यत्वं सम्यग्दर्शनं भक्तीत्यध्याहार्यम् । कीदृशं च पुनः । सर्वयोगानां मध्ये धर्मादिध्यानानां मध्ये उत्तमं ध्यानं परमप्रकर्षप्राप्तं योग्यं ध्यानम् । अथवा सर्वयोगानां सर्वरसान कनकादिनिष्पादनरसानां मध्ये उत्तमरसं सम्यक्तत्रम् ऋद्धीनाम् अणिमाम हिमालपिमा गरिमाप्राप्तिप्राकाम्येशित्ववधित्वङ्खनामष्टानां मध्ये, बुद्धितपोविक्रियाक्षीणरसबलोषधीनां सप्ताना मध्ये, अष्टचत्वारिंशत् ऋद्धीनां मध्ये चतुःषष्टेः ऋद्धीन मध्ये वा महर्द्धिः, महती वासी ऋद्धिश्व महर्द्धिः । कुतः । यत् सम्यक्त्वं सर्वसिद्धिः प्राप्तिः तां करोति इति सर्वसिद्धिकरम् ॥ ३२५ ॥
२३०
1
सम्मत-गुण- पहाणी देविंद गरिंद-वंदिओ होदि ।
यस वओ' वि य पावदि सग्ग-सुहं उत्तमं विविहं ॥ ३२६ ॥
[ छाया-सम्यस्वगुणप्रधानः देवेन्द्रनरेन्द्रवन्दितः भवति । व्यक्तवतः अपि च प्राप्नोति स्वर्गसुखम् उत्तमं विविधम् ॥ ] सम्यक्त्वगुणप्रधानः, सम्यक्त्वं सम्यग्दर्शनं तदेव गुणः अथवा सम्यस्त्वस्य गुणाः मूल्लनेत्तरगुणाः त्रिषष्टिसंख्योपेताः ६३ । ते । मदाश्राष्टौ तथानायतनानि षट् । अष्टो शङ्कादयचेति दोषाः पंचविंशतिः ॥17 एतहोषनिराकरणाः सन्तो गुण भवन्ति । पर्याय ग्रहणस्रानं संक्रांती दविणव्ययः । संध्या सेवाभिसत्कारो देहगेहार्चनाविधिः ॥ गोपृष्ठान्तनमस्कारस्तम्मूत्रस्य निषेवणम् । रत्नवाहनभूवृक्षशस्त्रशेला दिसेवनम् ॥ आपगासागरस्नानमुच्चयः सिक्तात्मनाम् । गिरिपातोऽनिपातश्च लोक निगद्यते ।' इति लोकमूढस्य परित्यागः सम्यक्त्वगुणः । रागद्वेष मलीमसदेवानां सेवा [देवमूढम् । ] देवमूलस्य परित्यागः सम्यक्त्वगुणः । बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहवत्ता पाषण्डिनां कुगुरूर्णा नमस्कारादिकरणं [ पाषण्डिमूढम् । ]
महाऋद्धि है, अधिक क्या, सम्यक्स्त्र सब सिद्धियोंका करनेवाला है । भावार्थ- पुष्पराग, वैडूर्य, आदि रत्नों में सम्यक्दर्शन महारत है, क्योंकि वह इन्द्र, अहमिन्द्र और सिद्धिपदका दाता है । इसलिये सम्यग्दर्शन एक अमूल्य रत्न है । तथा धर्मध्यान आदि सब ध्यानोंमें उत्तम ध्यान है। और अणिमा महिमा आदि ऋद्धियोंमें अथवा बुद्धि तप विक्रिया आदि ऋद्धियोंमें सर्वोत्कृष्ट ऋद्धि है, क्योंकि बिना सम्यक्त्वके न उत्तम ध्यान होता है और उत्तम ऋद्धियोंकी प्राप्ति ही होती है ॥ ३२५ ॥ अर्थसम्यक्वगुणसे विशिष्ट अथवा सम्यक्त्वके गुणोंसे विशिष्ट जीव देवोंके इन्द्रोंसे तथा मनुष्यों के स्वामी चक्रवर्ती आदि वन्दनीय होता है । और बतरहित होते हुए भी नाना प्रकार के उत्तम स्वर्गसुखको पाता है । भावार्थ- सम्यक्त्वके पच्चीस गुण बतलाये हैं। तीन मूढ़ता, आठ मद, छ: अनायतन, और आठ शङ्का आदि इन पच्चीस दोषोंको टालनेसे सम्यक्त्वके पच्चीस गुण होते हैं। सूर्यको अर्ध्य देना, चन्द्रग्रहण सूर्यग्रहण में गंगास्नान करना, मकरसंक्रान्ति वगैरह के समय दान देना, सन्ध्या करना, अग्निको पूजना, शरीरकी पूजा करना, मकान की पूजा करना, गौके पृष्ठभाग में देवताओंका निवास मानकर उसके पृष्ठभागको नमस्कार करना, गोमूत्र सेवन करना, रत्न सवारी पृथ्वी वृक्ष शस्त्र पहाड़ आदिको पूजना, धर्म समझकर नदियोंमें और समुद्र (सेतुबन्ध रामेश्वर वगैरह ) में स्नान करना, बालू और पत्थरका ढेर लगाकर पूजना, पहाड़से गिरकर मरना, आग में जलकर मरना, ये सब लोकमूढ़ता है । लोकमें प्रचलित इन मूर्खताओंका त्याग करना सम्यक्त्वका प्रथम गुण है रागी द्वेषी देवोंकी सेवा करना देवमूढता है । इस देवविषयक मूर्खताको छोड़ना दूसरा गुण है ।
I
१. कम समयो ।