________________
आगम
(४०)
[भाग-3] “आवश्यक'- मूलसूत्र-१ (नियुक्ति:+वृत्ति:) १
अध्ययनं [-], नियुक्ति: [३], भाष्यं -1, विभागाथा [१९४], मूलं [-/गाथा-] पूज्य आगमोद्धारकरी संशोधिता मुनि दीपरत्नसागरेण संकलिता आगमसूत्र [४०] मूलसूत्र [१] आवश्यकनियुक्ति एवं मलयगिरिसूरिरचिता वृत्ति:
उपोद्धाते
प्रत
अवग्रहादि स्वरूपम्
सूत्राक
B
दीप
साम्प्रतमनन्तरोपन्यतानामवग्रहादीनां स्वरूप प्रतिपिपादविधुरिदमाह
"अत्याणं उग्गहणं अवग्गहं तह विआलणं हहं । ववसायं च अवार्य धरणं पुण धारणं बेति ॥३॥" अर्थ्यन्ते गम्यते परिच्छिद्यन्ते इतियावत् अर्थाः "कमिप्रगार्तिभ्यस्थ"इत्यौणादिकः थप्रत्ययः, ते वरूपादयः, तेषामर्थानां प्रथमं ग्रहणमवग्रहणमवग्रहं ब्रुयते इति योगः, स च द्विधा-व्यञ्जनावग्रहोऽर्थावग्रहश्च, तत्र व्यजनावग्रहपूर्वकोऽर्धावग्रह इति प्रथमं व्यञ्जनावग्रहः प्रतिपाद्यते, अथ व्यञ्जनावग्रह इति कः शब्दार्थः', उच्यते, व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं, तच्चोपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणतद्रव्याणां च यः परस्परं सम्बन्धः, संपृक्तिरित्यर्थः, सम्बन्धे हि सति सोऽर्थः श्रोत्रादीन्द्रियेण व्यक्तुं शक्यते नान्यथा, ततः सम्बन्धो व्यञ्जनं, तथा चाह भाष्यकृत्-"जिजइ जेणऽत्थो घडोब दीवेण वंजणं तं च ।उवगरणिंदियसबाइपरिणयद्दसंबंधो ॥१॥"(वि.१९४) व्यञ्जनेन-सम्बन्धेनावग्रहणं-सम्बध्यमानस्य शब्दादिरूपस्यार्थस्याव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यञ्जनावमहः, अथवा व्यज्यन्ते इति व्यञ्जनानि, 'कृद्धहुल मिति वचनात् कर्मण्यनद्, व्यञ्जनानां-शब्दादिरूपतया परिणताना द्रव्याणामुपकरणेन्द्रियसम्प्राप्तानामवग्रहः-अव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, अथवा व्यग्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं-उपकरणेन्द्रियं तेन स्वसम्बद्धस्यार्थस्य शब्दादेरवग्रहण-अव्यक्तरूप परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, स चान्तर्मुहुर्चप्रमाणः, आह-ननु व्यञ्जनावग्रहवेलायां न किमपि संवेदनं संवेदयामहे, तत्कथमसी ज्ञानरूपो गीयते !, उच्यते, अव्यक्तत्वाश संवेद्यते ततो न कश्चिद्दोषः, अस्तित्वे किं प्रमाणमिति चेत्, उच्यते, अनुमान, तथाहि-यदि प्रथमसमयेऽपि शन्दादिपरिणतद्रव्याणामुपकरणेन्द्रियस्य च परस्परसम्मको काचिदपि
NAGAR
अनुक्रम
~68~
