Page Text
________________
પ
શુભસ ગ્રહ-ભાગ ચોથા
મેં હમેં અપની વ્યથા-કથા દૂસરોં પર પ્રકટ કર હૃદય કા હલકા કર લેને કી ઇચ્છા સ્ફૂરિત હાતી હૈ. વિષાદ સે આક્રાંત હૃદય કી કરુણ અભિવ્યક્તિ મેં હી અમર કાવ્ય કા બીજ સન્નિહિત હૈ.
અબ યહાં પર યહ જાન લેના પરમાવશ્યક હૈ કિ ક્યા કારણ હૈ જો શૃંગાર, બીભત્સ, વીર્ આદિ રસ કી અપેક્ષા કરુણુ કા પ્રભાવ હમારે હૃદય પર શીઘ્ર હી પડે જાતા હૈ, ઔર સભી રસાં કી અપેક્ષા યહ દેર તક હરતા હૈ? યહ મનેાવિજ્ઞાન કા પ્રશ્ન હૈ. સચ તે। યહ હૈ કિ સૌંસાર મેં હમ સુખ કી અપેક્ષા દુઃખ કા અનુભવ અધિક કરતે હૈં. ઈશ્વર ને હી સંસાર મે સુખ કી અપેક્ષા દુઃખ અધિક બનાયા યહ કહેના સથા અનુચિત તથા અવિશ્વસનીય હૈ. ખાત ઐસી હૈ કિ બહુધા હમ સુખ સે રહતે હુએ ભી અપને કા દુઃખાવૃત માનતે હૈં; પરંતુ એસા કભી-કભી હી હાતા હેાગા કિ દુઃખ મેં રહતે હુએ ભી હમ અપને કે। સુખમય માને. દુઃખ ઔર સુખ સાપેક્ષિક અથ-ચ પ્રતિદ્વંદી ભાવ હૈ. સુખ ઔર દુઃખ રાત-દિન કી ભાંતિ એકદૂસરે કે વિપરીત ભાવ હૈ. ખાદ્ય ઉપકરણેાં કા હમારી ચિત્ત-વૃત્તિઓ પર જો પ્રભાવ પડતા હૈ, વહ કિસી-ન-કિસી રૂપ મેં પ્રકટ હેાતા હૈ. ઇસી પ્રકટીકરણ કા નામ સુખ-દુઃખ હૈ. સુખ-દુઃખ, દાનાં ક્ષેાભ ઉત્પન્ન કરનેવાલે હૈં, શાંતિ-ભંગ કરનેવાલે હૈં. યહી કારણ હૈ કિ દુઃખ કી અવસ્થા મે' દુઃખ સહ લેના તેા સ્વાભાવિક હી હૈ; પરંતુ સુખ કી અવસ્થા મે ભી પ્રાયઃ હમારા જીવન દુઃખમય હી પ્રતીત હાતા હૈ. જિસ અવસ્થા મેં હમ રહતે હૈ, ઉસી અવસ્થા મે' દૂસરે કૈ દેખકર હમે' આશ્વાસન મિલતા હૈ, વિશેષતઃ દુ:ખ કી દશા મે. કરુણ-રસ માનવવ્યાપાર કી સબસે અધિક પ્રવૃત્તિયોં કા અભિષિયન એવં અનુશાસન કરતા હૈ. હમારી વૃત્તિયાં કે ભિગા રખને મે કરુણુ કા હાથ અદ્ભુત અધિક હૈ, હમ દુઃખ સે ધિરે હુએ હૈ, હમારે ભીતર કરુણા કી ધારા અહા કરતી હૈ ઔર ઇસીકી અભિવ્યક્તિ હમ સત્ર દેખના ચાહતે હૈ. ક્ષણિક મિલન કે અનંતર વિયાગ કી જો અપાર વેદના હૈ, અવરાં પર ક્ષણિક મુસકાન મે' જો અસીમ વિષાદ છિપા હુઆ હૈ, જીવન કે વિશ્વાસ અથ-ચ વૈભવ કી તડ મેં મૃત્યુ કી જો ક્રીડાએ વર્તમાન હૈ, વહી કાવ્ય કા વિષય હૈ. વહુ હૃદય કી સચ્ચી અભિવ્યકિત હૈ, વડુ કરુણા કા નિર્ઝર હૈ ! ઋગ્વેદ મે. ઉલ્લાસ એવં વિવાદ, દેનેાંક વ્યંજના હૈ. અનાદિકાલ સે હી ઉલ્લાસ તથા વિષાદ, દાનેાં કાવ્ય કે વિષય માને ગએ હૈં. ઋગ્વેદ કે ઉષાદ મે... તેા ઉલ્લાસ એવં ઉમ`ગ ઇતની અધિક માત્રા મે વિદ્યમાન હૈ કિ હમારી શમેટિક પાએટ્રી’ઉસકી છાયા-માત્ર પ્રતીત હાતી હૈ; વહુ સજીવતા ઔર સરસતા ઇસમેં હૈ
કહાં?
ઈસ સંસાર મેચેગ્યતમ કૈાહી વિજયશ્રી મિલતી હૈ-અર્થાત્ જીવનધારણુ કી પ્રતિક્`દ્વિતા ઔર ઉસમે' યાગ્યતમ કા વિજયી હેાના યહ નિયમ ચાલ્સ" વિન તે પહલેપહલ ખેાજ નિકાલા થા, યદ્યપિ અનાદિ-કાલ સે યહ વિશ્વ કે સભી પ્રાણિયાં મેં વ્યાપ્ત થા. વિજ્ઞાન મે' હી નહીં, કલા મેં ભી યહ વ્યવહત હૈ. હાં, ઇસમે` કાઇ સ ંદેહ નહીં કિ વિજ્ઞાન મેં જો યાગ્યતમ હૈ, વહ કલા મેં નહીં; ઔર જો કલા મે' હૈ, વહ વિજ્ઞાન મેં નહીં. હિમાલય ઔર્ ગ`ગા કા દેખ કર એક વૈજ્ઞાનિક પત કી ઊંચાઈ ઔર નદી કી ગહરાઇ તથા પથ્થર કે ભેદ ઔર જલ કે રંગ કે વિશ્લેષણ ’ મેં લગ જાયગા; પરંતુ એક કલાવિદ્, એક કવિ હિમાલય કી ગગનચુંબી શિખરમાલા કા દેખ ઉલ્લાસ સે ભર જાયગા, ઔર ઉસમે ઈશ્વર કી મહત્તા કા અનુભવ કરેગા. ગંગા કા દેખ વહુ અપને અહંભાવ કૈં ઉસમેં નિમજ્જિત કર દેગા, ઉસમેં માતૃમૂર્તિ દેખ ગદ્ગદ્ હૈ। જાયગા. વિજ્ઞાન કા મૂલ હૈ વિશ્લેષણ, કિસી ચીજ કા અલગ-અલગ કર કે દેખના ઔર ઉસકે ભૌતિક રહસ્ય કે સમઝના. જિગીષા વૈજ્ઞાનિક કી સ્વાભાવિક વૃત્તિ હૈ; પરંતુ કલાવિદ્ કી પ્રવૃત્તિ સક્ષે ષણ કી એર હાતી હૈ-કિસી ચીજ કા પૂર્ણરૂપાત્મક દૃષ્ટિ સે દેખના ઔર ઉસકે સૌ પર મુગ્ધ હા જાના, ઉસકે વૈભવ દેખ વિસ્મય એવં ઉમંગ સે ઉન્નસિત હૈ। ઉઠના હી સશ્લેષણ હૈ. તાદાત્મ્ય કવિતા કા પ્રાણ હૈ. ઉપનિષદોં મેં હમારે હૃદય કી સભી વૃત્તિયાં કે પૂર્ણ રૂપ સે લીન હૈ! જાને કા કૌન-સા ઉપાદાન હૈ ? ઉપનિષદાં મે દાર્શનિકતા લખાલખ ભરી હૈ, જો હમારે બુદ્ધિતત્ત્વ કા જાગ્રત એવં ઉદ્માધિત કરતી હૈ. અખિલ લેાક કે ચક્ષુસ્વરૂપ `કી પ્રભા કે સમાન,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
| SR No. | 034613 |
| Book Title | Shubh Sangraha Part 04 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhikshu Akhandanand |
| Publisher | Sastu Sahityavardhak Karyalay |
| Publication Year | 1929 |
| Total Pages | 416 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 24 MB |