________________
શતક – ૨: ઉદ્દેશક – ૧૦
અસ્તિકાય
અસ્તિકાય : સ્વરૂપ અને પ્રકાર : જૈન દર્શન મૂળ બે તત્વને સ્વીકારે છે - જીવ અને અજીવ. પંચાસ્તિકાય તેનો જ વિસ્તાર છે. જીવ અને અજીવને સાંખ્ય આદિ દ્વૈતવાદી દર્શન પણ માને છે, પરંતુ અસ્તિકાયનો સિદ્ધાંત ભગવાન મહાવીરનો સર્વથા મૌલિક સિદ્ધાંત છે. જીવ દ્રવ્યની તુલના સાંખ્ય સમ્મત પુરુષ સાથે અને પુદ્ગલની તુલના પ્રકૃતિ સાથે કદાચ કરી શકાય છે અને આકાશને પ્રાયઃ સર્વ દર્શનો સ્વીકારે છે પરંતુ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય આ બે દ્રવ્યનો ઉલ્લેખ અન્ય કોઈ પણ દર્શનોમાં થયો નથી. તેમ જ 'અસ્તિકાયનો શબ્દ પ્રયોગ પણ અન્યત્ર ક્યાંય નથી. અસ્તિકાય શબ્દ અસ્તિત્વનો વાચક છે.
અસ્તિકાય : અસ્તિ' શબ્દ ત્રિકાલસૂચક નિપાત [અવ્યય] છે અને કાય એટલે સમૂહ અર્થાત જે પ્રદેશોનો સમૂહ, ત્રિકાલ શાશ્વત છે તે અસ્તિકાય અથવા અસ્તિ એટલે પ્રદેશ અને કાય એટલે સમૂહ. જે દ્રવ્ય પ્રદેશોના સમૂહરૂપ હોય તેને અસ્તિકાય કહે છે.
પંચાસ્તિકાયનો અનુક્રમ : ધર્મ' શબ્દ મંગલ સૂચક હોવાથી દ્રવ્યોમાં સર્વ પ્રથમ ધર્માસ્તિકાય કહ્યું છે. ધર્મથી વિપરીત અધર્મ છે, તેથી ધર્માસ્તિકાય પછી અધર્માસ્તિકાય કહ્યું છે. તે બંને દ્રવ્યના આધારરૂપ હોવાથી ત્યાર પછી આકાશાસ્તિકાય કહ્યું છે. આકાશાસ્તિકાય સાથે અમૂર્તત્વ અને અનંતત્વનું સામ્ય હોવાથી આકાશાસ્તિકાય પછી જીવાસ્તિકાયનું કથન છે અને અંતે, જીવ દ્રવ્યને ઉપયોગમાં આવતું હોવાના કારણે જીવાસ્તિકાય પછી પગલાસ્તિકાયનું કથન કર્યું છે.
