________________
ભરી દઈને, લંબાઈ અને પહોળાઈમાં શરીર પરિમિત ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત થાય છે. જીવ એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યત આ અવસ્થામાં રહે છે. તે અંતર્મુહૂર્તમાં અશાતાવેદનીય કર્મના પ્રચુર પુદ્ગલોને ઉદીરણાથી ખેંચીને ઉદયાવલિકામાં લાવીને વેદે છે, આ રીતે કર્મયુગલોને આત્મપ્રદેશો પરથી ખંખેરી નાંખે છે, નિર્જરા કરે છે. આ ક્રિયાનું નામ વેદના સમુદ્યાત છે.
(ર) કષાય સમુઘાત : ક્રોધાદિ કષાયના કારણે થતા સમુદઘાતને કષાય સમુદઘાત કહે છે. તે મોહનીય કર્મને આશ્રિત છે અથવા તીવ્ર કષાયના ઉદયમાં જીવ જ્યારે ક્રોધાદિયુક્ત બને છે ત્યારે પોતાના આત્મપ્રદેશોને બહાર ફેલાવીને, મુખ, ઉદર આદિ શરીરગત પોલાણ, કાન અને ખંભાની વચ્ચેના ભાગને આત્મપ્રદેશોથી ભરી દઈને, શરીર પ્રમાણ લાંબા-પહોળાં ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત થઈને અંતર્મુહૂર્ત પર્યત સ્થિત રહે છે. તેટલા સમયમાં પ્રચુર કષાય મોહનીય કર્મના પુદગલોને પોતાના આત્મપ્રદેશો પરથી ખંખેરી નાંખે છે, નિર્જરા કરે છે, આ ક્રિયા કષાય સમુઘાત છે.
(૩) મારણાંતિક સમુદ્યાત : મૃત્યુ સમયે, આયુષ્યકર્મને આશ્રિત જે સમુદ્ર ઘાત થાય તેને મારણાતિક સમુઘાત કહે છે. આયુષ્યકર્મ ભોગવતાં ભોગવતાં
જ્યારે અંતર્મુહર્ત પ્રમાણ શેષ રહે ત્યારે જીવ પોતાના આત્મપ્રદેશોને બહાર કાઢે અને મુખ, ઉદર વગેરે પોલાણ તથા કાન અને ખંભાની વચ્ચેના આકાશ પ્રદેશો પર તે આત્મપ્રદેશને ફેલાવી પહોળાઈ અને જાડાઈમાં શરીર પ્રમાણ અને લંબાઈમાં જઘન્ય અંગુલનો અસંખ્યાત્મો ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટ એક જ દિશામાં ઉત્પત્તિ સ્થાન સુધી અસંખ્યાત યોજનમાં વ્યાપ્ત થઈને, અંતર્મુહૂર્ત સુધી તે જ અવસ્થામાં સ્થિત રહે છે. તે સમયે આયુષ્ય કર્મના પ્રચુર-પુગલોને પોતાના આત્મપ્રદેશો પરથી ખંખેરીને, આયુષ્યકર્મની નિર્જરા કરે છે. આ ક્રિયાને મારણાન્તિક સમુઘાત કહે છે. (૪) વૈક્રિય સમુદ્રઘાત : વિક્રિયાશરીર બનાવવાના પ્રારંભ સમયે વૈક્રિય
૭૭
