________________
દ્રવ્યોથી યુક્ત છે. ભોલે તિભવઃ જે દેખાય છે તે લોકો તે વ્યુત્પત્તિ અનુસાર 'લોક' શબ્દનો અર્થ પુદ્ગલ દ્રવ્ય થાય. પુદ્ગલ એક દ્રવ્ય જ રૂપી છે અને તે દેખાય છે. તેથી જ ભાવલોકમાં પુદ્ગલની વર્ણાદિ પર્યાયનું કથન કર્યું છે.
(ર) જીવ સાંત છે અને અનંત પણ છે : પૂર્વવત્ દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી સાંત તથા કાલ અને ભાવથી અનંત છે. અહીં ભાવથી જીવમાં જ્ઞાનાદિ અનંત પર્યાય છે.
(3) સિદ્ધિ સાંત છે અને અનંતપણ છે : અહીં સિદ્વિનો અર્થ સિદ્ધાલય કર્યો છે. તે ઈષપ્રાગ્લારા નામની આઠમી પૃથ્વી છે, તે પણ દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી સાંત અને કાલ અને ભાવથી અનંત છે.
() સિદ્ધ સાંત છે અને અનંત પણ છે : દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સિદ્ધ એક છે. આ સિદ્ધાંત મુક્તાત્માના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વનો પ્રતિપાદક છે. અનંત જીવ સિદ્ધ થઈ ગયા છે, તે અપેક્ષાએ સિદ્ધ અનંત છે. પરંતુ અહીં એક સિદ્ધની વિવેક્ષા છે.
(૫) બાલમરણથી મૃત્યુ પામતા જીવ સંસારને વધારે છે અને પંડિતમરણથી મરતા જીવ સંસારનો અંત કરી શકે છે.
પ્રભુએ બંને પ્રકારના મરણ અને તેના પરિણામની અનેકાંત દષ્ટિકોણથી સમીક્ષા કરી છે. કોઈ પણ જીવ જીવન જીવવામાં સ્વતંત્ર છે. તે જ રીતે મૃત્યુને માટે પણ તેની સ્વતંત્રતા છે. આ સ્વતંત્રતાનો સદુપયોગ અને દુરુપયોગ બંને થઈ શકે છે. બાલમરણ તે સ્વતંત્રતાનો દુરુપયોગ છે. કષાયાદિના આવેશથી વ્યક્તિ કોઈ પણ પ્રકારે આત્મહત્યા કરે, તે બાલમરણ છે. આ મરણમાં કષાયની તીવ્ર પરંપરા હોવાથી વ્યક્તિ જન્મમરણની પરંપરાને વધારે છે.
પંડિત મરણના બે પ્રકાર છે : (૧) પાદપોપગમન : પાદપ-વૃક્ષ. ચારે પ્રકારના આહારનો જીવન પર્યંત ત્યાગ કરીને, વૃક્ષની જેમ નિશ્રેષ્ટ અર્થાત્ સર્વ પ્રકારની યૌગિક ચેષ્ટાઓથી
૭૨
