________________
વાયુકાયનો શ્વાસોચ્છવાસ : પ્રત્યેક પ્રાણી વાયુ-હવાનો શ્વાસોચ્છવાસ લે છે. આ સ્થલ દ્રષ્ટિ છે અને શ્વાસોચ્છવાસ વર્ગણાના પુદગલોને શ્વાસોચ્છવાસ રૂપે લે છે, આ પારમાર્થિક દ્રષ્ટિ છે. અહીં સ્થૂલ દ્રષ્ટિથી કથન છે. કારણ કે વ્યવહારથી કહેવાય છે કે સર્વ જીવો વાયુના-શ્વાસોચ્છવાસના આધારે જીવે છે. વિશેષ દ્રષ્ટિએ તે વાયુને વૈજ્ઞાનિકો આક્સિજન કહે છે તેને બીજા શબ્દોમાં પ્રાણવાયુ પણ કહેવાય છે. જૈન સિદ્ધાંત તેને શ્વાસોચ્છવાસ વર્ગણા કહે છે. આ વાયુ અચિત્ત વાયુ છે. તાત્પર્ય એ છે કે વાયુકાય આદિ ર૪ દંડકના પ્રત્યેક જીવો શ્વાસોચ્છ વાસ વર્ગણાને શ્વાસોચ્છવાસ રૂપે ગ્રહણ કરે છે.
વાયુકાયના શ્વાસોચ્છવાસ-સંબંધી શંકા-સમાધાનઃ વાયુકાય જીવોના શ્વાસોચ્છવાસ વાયુરૂપ હોય છે. તેથી વાયુકાયથી અતિરિક્ત પૃથ્વી, જલ, તેજ અને વનસ્પતિ તો વાયુકાયને શ્વાસોચ્છવાસ રૂપે ગ્રહણ કરે છે, પરંતુ વાયુકાય, સ્વયં વાયુરૂપ છે તો તેને શ્વાસોચ્છવાસના રૂપમાં શું બીજા વાયુની આવશ્યક્તા રહે છે?
'વાયુકાય વાયુકાયનો શ્વાસ લે છે. પરંતુ શ્વાસરૂપમાં ગ્રહણ કરાતો વાયુ અચિત્ત છે અર્થાત્ તે શ્વાસોચ્છવાસ યોગ્ય પૌગલિક વર્ગણા છે. એક વાયુકાયના જીવ બીજા વાયુના જીવને શ્વાસરૂપે ગ્રહણ કરતા નથી. 'વાયુકાય' શબ્દનો પ્રયોગ બે અર્થમાં થાય છે. (૧) પાંચ સ્થાવરમાં ચોથી કાય, વાયુરૂપ જીવોનો સમૂહ (ર) ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસરૂપ, શ્વાસોચ્છવાસ વર્ગણારૂપ અચિત્ત વાયુ.
લોક સાંત છે કે અનંત? : (૧) લોક સાંત પણ છે અને અનંત પણ છે : દ્રવ્યથી એક અને ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશાત્મક હોવાથી સાંત છે અને કાળથી તેનું સૈકાલિક અસ્તિત્વ હોવાથી અને ભાવથી તેની વર્ણાદિ અનંત પર્યાયો હોવાથી અનંત છે. લોક જીવ અને અજીવ
૭૧
