________________
સંવર છે.
કર્મોનો ઉપશમ, વેદન અને નિર્જરા પણ જીવ સ્વયં ઉત્થાનાદિથી જ કરે છે. તેમાં પણ અહીં પૂર્વોક્ત ચાર વિકલ્પથી પ્રશ્ન કર્યા છે. તેનો નિષ્કર્ષ એ છે કે (૧) ઉદીર્ણ કર્મ- ઉદયમાં આવેલા કર્મોનું વેદન થાય છે. (ર) અનુદીર્ણ કર્મઉદયમાં નહીં આવેલા કર્મોનો ઉપશમ થાય છે. (૩) અનુદીર્ણ-ઉદીરણાભવિક કર્મની ઉદીરણા થાય છે. (૪) ઉદયાન્તર પશ્ચાત્ત્કૃત [ઉદય પશ્ચાત્] કર્મની નિર્જરા થાય છે.
કાંક્ષામોહનીય ચોવીસ દંડકોમાં :
પંચેન્દ્રિય જીવો તો વસ્તુ તત્ત્વમાં શંકા, કાંક્ષા આદિ પાંચ પ્રકારે વેદન કરે છે. પરંતુ પૃથ્વીકાયાદિ જીવોની ચેતના અત્યંત અવિકસિત છે. તેને મનોલબ્ધિ નથી, કોઈ તર્કવિર્તક નથી, આ રીતે બૌદ્ધિક, માનસિક કે વાચિક કોઈ પણ પ્રકારનો વિકાસ નથી, તેવા જીવો પણ કાંક્ષામોહનીય (મિથ્યાત્વ મોહનીય) કર્મનું વેદન કરે છે. તે જીવો જાણતા નથી કે 'હું કાંક્ષામોહનીય કર્મનું વેદન કરું છું' છતાં તે વેદન કરે છે. કર્મનું વેદન બે પ્રકારે થાય છે - વ્યક્તવેદન અને અવ્યક્તવેદન. અવિકસિત ચેતનાવાળા જીવો અવ્યક્તરૂપે કર્મોનું વેદન કરે છે તેથી જ તેના સંદર્ભમાં તમેવ સબ્વનિસ નંનિમ્ને‚િ પવડ્યા સૂત્ર આપ્યું છે. આવા તર્ક અગોચર, શ્રદ્ધાગમ્ય તત્ત્વ આગમ પ્રમાણથી માન્ય કરવા જોઈએ. વિકસિત ચેતનાવાળા જીવો વ્યક્ત રૂપે કર્મોનું વેદન કરે છે.
તર્ક: આ પ્રકારે થશે કે નહીં? આ પ્રકારના વિચાર વિમર્શ અથવા ઉહાપોહને તર્ક કહે છે.
સંજ્ઞા: તેના અનેક અર્થ થાય છે. તે મતિજ્ઞાનનો પર્યાયવાચી શબ્દ છે. પ્રત્યભિજ્ઞાનને પણ સંજ્ઞા કહે છે. અહીં તેનો અર્થ અર્થાવગ્રહ કર્યો છે.
પ્રજ્ઞા : વિશિષ્ટ જ્ઞાન અથવા બુદ્ધિ.
૨૮
