________________
અધોવધિજ્ઞાની તથા તે જ ભવે મોક્ષ જનારા પરમાવધિજ્ઞાની અને કેવળ જ્ઞાની - આ ચારના ભોગી–ક્ષીણ ભોગીપણા વિષયક નિરૂપણ છે.
દેવલોકગામી છદ્મસ્થ મનુષ્ય અને અધોવધિજ્ઞાની ભોગી છે. તેઓ ઉત્થાનાદિ દ્વારા વિપુલ ભોગો ભોગવી શકે છે. કારણ કે તેઓ ભોગ ત્યાગી નથી. ભોગ ત્યાગી કરે તો ત્યાગી થઈ શકે છે. પરમાવધિ જ્ઞાની અને કેવળ જ્ઞાની ક્ષીણભોગી છે, તેઓ ઉત્થાનાદિ દ્વારા ભોગ ભોગવતા નથી કારણ કે તેઓ અણગાર છે, તદ્ભવ મોક્ષગામી છે, ભોગ ભાવનાથી મુક્ત થઈ ગયા છે.
સંજ્ઞી અને અસંજ્ઞી જીવોના સુખ કે દુઃખ રૂપ વેદનને અકામનિકરણ અને પ્રકામ-નિકરણ વેદનાના માધ્યમથી સમજાવ્યું છે.
અકામનિકરણ : અનિચ્છાપૂર્વક અથવા અજ્ઞાનપૂર્વક જે વેદનાનું વેદન થાય તેને અકામનિકરણ કહે છે. પાંચ સ્થાવર, ત્રણ વિકલેન્દ્રિય અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો મનના અભાવમાં, ઈચ્છા શક્તિ અને જ્ઞાન- શક્તિના અભાવમાં અકામનિકરણ વેદના વેદે છે. સંજ્ઞી જીવોમાં પણ કેટલાક જીવો મૂઢતાના કારણે ઉપયોગશૂન્ય હોય છે, તેની પાસે ઈચ્છા શક્તિ અને જ્ઞાન શક્તિ હોવા છતાં તેનો ઉપયોગ કરતા નથી. જેમ કે, શક્તિ હોવા છતાં અંધકારમાં ઉપર, નીચે, આગળ, પાછળ રહેલા પદાર્થોને જોઈ શકતા નથી. તે રીતે જ્ઞાનશક્તિ હોવા છતાં ઉપયોગશૂન્ય વ્યક્તિ અકામનિકરણ વેદના વેદે છે.
પ્રકામનિકરણ: તીવ્ર અભિલાષા રૂપે જેનું વેદન થાય તેને પ્રકામનિકરણ વેદના કહે છે. સંજ્ઞી જીવો આ પ્રકારની વેદનાનો અનુભવ કરે છે. જેમ કોઈ વ્યક્તિમાં સમુદ્ર પાર કરવાની, દેવલોકમાં રહેલા રૂપો જોવાની શક્તિ ન હોય તે જીવ તેની તીવ્ર અભિલાષા જ કરે છે, તેમજ જીવોમાં ઈચ્છા શક્તિ અને જ્ઞાન શક્તિ હોવા છતાં ગમન શક્તિના અભાવે તેઓમાં પ્રવૃત્ત થવાનું સામર્થ્ય નથી; તે તેની અભિલાષા માત્ર જ કરે છે. તેથી તે જીવો પ્રકામનિકરણ વેદનાનું વેદન કરે છે.
૨૦૬
