________________
જીવોમાં આરંભ અને પરિગ્રહ :
આરંભ : જે પ્રવૃત્તિથી કોઈ પણ જીવોના પ્રાણ હનન કે ઉપમર્ધન થાય તે. પરિગ્રહ : કોઈ પણ વસ્તુ અથવા ભાવનું મમતા-મૂર્છા ભાવપૂર્વક ગ્રહણ અથવા સંગ્રહ.
જો કે એકેન્દ્રિય આદિ જીવ આરંભ-પરિગ્રહયુક્ત દેખાતા નથી, તો પણ તેઓને સારંભી સપરિગ્રહી કહ્યા છે. તેનું કારણ એ છે કે જ્યાં સુધી કોઈ પણ જીવ મન, વચન, કાયાથી, સ્વેચ્છાએ આરંભ અને પરિગ્રહના પ્રત્યાખ્યાન (ત્યાગ) ન કરે ત્યાં સુધી તેને અનારંભી કે અપરિગ્રહી કહી શકાય નહીં. તેથી તેને આરંભ-પરિગ્રહયુક્ત કહ્યા છે. બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરેન્દ્રિય પ્રાણીઓને પણ સિદ્ધાંતાનુસાર શરીર, કર્મ અને તે સંબંધિત ઉપકરણોનો પરિગ્રહ હોય છે. તેઓ પોતાના આહાર અને શરીર રક્ષા આદિ કારણે આરંભ પણ કરે જ છે. તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય જીવો, મનુષ્યો, નારકો તથા દેવોને આરંભ અને પરિગ્રહમાં મૂર્છા ભાવ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. મનુષ્યોમાં વીતરાગ પુરૂષ, કેવલી તથા નિગ્રંથ સાધુ-સાધ્વી આરંભ-પરિગ્રહથી મુક્ત હોય છે. પરંતુ અહીં સર્વ મનુષ્યની અપેક્ષાએ મનુષ્યને સારંભી અને સપરિગ્રહી કહ્યા છે.
પાંચ હેતુ–અહેતુઓનું નિરૂપણ :
અહીં આઠ સૂત્ર દ્વારા અષ્ટવિધ તત્ત્વનું નિરૂપણ છે. આ આઠે સૂત્રમાં પાંચપાંચ બોલનું કથન છે. તે આ પ્રમાણે છે – નાળŞ = જાણવું, જ્ઞાન થવું, પાસરૂ = જોવું, સમજવું, વિજ્ઞાન થવું, વુન્નરૂ = બોધ, શ્રદ્ધા થવી, મિનારૂં = પ્રાપ્ત કરવું, અપનાવવું, આચરણ, મરણં મરડ્ તે તે જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન, આચરણ સંબંધિત અવસ્થામાં મૃત્યુ થવું.
હેૐ= હેતુ એટલે કારણ, સાધન, કર્મબંધના કારણ. હેળા = હેતુથી એટલે કાર્ય ફળ, કર્મબંધથી પ્રાપ્ત સંસાર. મહેૐ = અહેતુ, કર્મબંધના અકારણ-સંવર. મહેઞળા = અહેતુથી એટલે સંવરથી પ્રાપ્ત મોક્ષ. આ સૂત્રોની અર્થ વિચારણા બે
૧૩૮
