________________ ર્મની ભ્રમણામાં પુરુષાર્થનો નાશ ન ક્યો. ઉત્તમ માનવ-જીવનમાં મહા કિંમતી પુરુષાર્થશક્તિ મળેલી છે. પરંતુ અજ્ઞાન જીવ એ શક્તિથી સારાં કામ કરવાને બદલે ખોટાં કામ કરે છે, અને પાછો માને છે કે આ ખોટાં કામ તો મારાં કર્મ કરાવે છે, ત્યાં હું શું કરું ? પ્ર. - તો શું મોહનીય કર્મના લીધે ખોટાં કામ નથી થતાં ? ઉ. - સવાલ મજેનો અને સમજવા જેવો છે. બધું કર્મ કરાવે છે એ હિસાબ માંડતા પહેલાં ચેતન તત્ત્વની વિશેષતા વિચારવા જેવી છે. મડદું કાંઈ કરતું નથી, ચેતનયુક્ત શરીર બોલવા-ચાલવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, એ સૂચવે છે કે પ્રવૃત્તિ-પુરુષાર્થ ચેતનનો ધર્મ છે; કરવાનું ચેતને છે. એ જો માત્ર પૂર્વ-પૂર્વના કર્મનો પ્રેર્યો જ કરતો હોય, અને નવાં નવાં કર્મ ઊભા કર્યો જતો હોય, તો તો પછી કર્મથી પ્રવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિથી કર્મ; એમ ચાલ્યા કરવાનું. ત્યાં જીવના પોતાના ચેતન્યની શી વિશેષતા રહી ? જો ચેતન્યની વિશેષતા ન હોય, તો પછી કર્મભૂથ શરીર વગેરે જગ પાસે ય અવળી પ્રવૃત્તિ કરાવે એવું કાં ન બને ? ત્યાં અગર કહો કે “જડમાં ચેતના નથી એટલે એ કર્મરી કશું ન કરી શકે,” તો “કરવાનું' એટલે શું એ બોલો, પ્રવૃત્તિહીલચાલ જ ને ? એ તો જગમાં થાય છે. કાયા જડ છે, ને એમાં હીલચાલ થાય જ છે. તો પછી કમ મરેલા શરીરમાં પ્રવૃત્તિ કેમ ન નીપજાવે ? ત્યારે એ જ કહેવું પડે કે માત્ર બાહ્ય ક્રિયા એ પ્રવૃત્તિ નથી, પ્રવૃત્તિ તો પ્રયત્ન દ્વારા ક્રિયા છે, ને એ પ્રયત્ન તો ચેતનનો ધર્મ છે, ચેતનની વિશેષતા છે. હવે જુઓ કે મોહનીય જૈન ધર્મનું અજોડ કર્મ વિજ્ઞાન 36
