________________ મનનું સમાધાન કરી શકતી નથી. પ્રથમ તો આ માન્યતામાં પ્રાણ એ શી વસ્તુ છે ? તે સ્પષ્ટ થતું નથી. એકવાર તેને સૂર્યમાંથી આવેલી ઉષ્ણતા માનવામાં આવે છે, બીજી વાર તેને એક પ્રકારનો વાયુ માનવામાં આવે છે. (સ્થૂલ શરીરનાં સર્વ અવયવોને યથાયોગ્ય કામ કરવા માટે રુધિરની શુદ્ધિ રાખવી આદિ જે જે કાર્યો બતાવ્યા છે તે યોગશાસ્ત્ર તથા આયુર્વેદની દૃષ્ટિએ પાંચ પ્રકારનાં વાયુનાં કર્મો છે.) અને છેવટે તેને એક પ્રકારનો સૂક્ષ્મ પ્રવાહી પદાર્થ માનવામાં આવ્યો છે, એટલે પ્રાણ શબ્દથી કઈ વસ્તુ કે કયો પદાર્થ સમજવો તો સ્પષ્ટ થતું નથી. આ સંયોગોમાં તેનો આયામ કરવાની કે વિનિમય કરવાની ક્રિયા શી રીતે થાય ? પ્રાણાયામ કરનાર ઉષ્ણતાનો આયામ કરે છે, વાયુનો આયામ કરે છે કે કોઈ પ્રકારના સૂક્ષ્મ પ્રવાહીનો આયામ કરે છે ? તે જ રીતે પ્રાણવિનિમય (મેસ્મરીઝમ)નામનું જે શાસ્ત્ર આધુનિક યુગમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે, તે પ્રાણનો વિનિમય કરી શકાય છે અને તે દ્વારા તંદ્રાભાજકને અમુક વિચારોની સૂચના આપી શકાય છે એમ જણાવે છે પણ પ્રાણતત્ત્વ પોતે કઈ વસ્તુ છે ? તેનો સ્પષ્ટ ખુલાસો કરી શકતું નથી. સૂર્ય એ આ જગતમાં ઉષ્ણતા આપનારી વસ્તુ છે એટલે તેના દ્વારા ઉષ્ણતાનો પ્રચાર થાય છે અને તે જીવન ધારણામાં ઉપકારક બને છે એમ માનવામાં વાંધો નથી પણ એ ઉપકારકતા ત્યારેજ થાય છે કે જ્યારે પ્રાણીમાં પોતાના પ્રાણ રહેલા હોય. પ્રાણીમાંથી પ્રાણ ચાલ્યો ગયો હોય તો એ ઉષ્ણતા કંઈ કામ આપતી નથી, જો સૂર્યના આધારે જ પ્રાણ ટકી રહેતા હોય તો આ જગતનું કોઈ પણ પ્રાણી શા માટે મરે ? એનું અસ્તિત્વ તો આ જગતમાં કાયમ જ છે એટલે પ્રાણ એ આત્માની-જીવની જ પોતાની વિશેષતા છે. અને જેનશાસ્ત્રોએ તેનું એજ પ્રમાણે વર્ણન કરેલું છે. જૈન ધર્મનું અજોડ કર્મ વિજ્ઞાન
