________________ માનીએ છીએ કે વર્તમાનકાળના મનુષ્યો જીવન અને જગતનાં રહસ્ય વિશે જે કંઈ જાણવા માંગે છે તે સારી રીતે જાણી શકે. અહીં તો તેનું એક ઉદાહરણ માત્ર આપીશું. આત્માને-જીવને આપણે પ્રાણી કહીએ છીએ કારણ કે તે પ્રાણવાળો છે-પ્રાણને ધારણ કરનારો છે; પણ આ પ્રાણ એ શું વસ્તુ છે ? તેનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આજના વિચારકોને આવતો નથી. કેટલાક કહે છે કે સ્થાવર જંગમ સર્વ પ્રાણીઓમાં રહેલા પ્રાણનો આધાર સૂર્ય છે. સર્વ પ્રાણીઓનાં શરીરમાં જે ઉષ્ણતા. (ગરમી) રહેલી જણાય છે તે આ પ્રાણતત્ત્વને લીધે છે, સર્વ પ્રાણીઓમાં રહેલા આ પ્રાણીતત્ત્વને માટે કેટલાક શાસ્ત્રોમાં હિરણ્યગર્ભ એવો શબ્દ વપરાયેલો છે. સ્થૂલ શરીરના સર્વ અવયવોને યથાયોગ્ય કામ કરવા માટે રુધિરની શુદ્ધિ રાખવી, શરીરમાં રહેલા અયોગ્ય પદાર્થોને દૂર કરવા, ખાધેલા પદાર્થોને તથા તેના રસાદિને શરીરમાં ઉચિત સ્થાને પહોંચાડવા ને તે બધી ક્રિયાઓ દ્વારા અંતઃકરણ તથા ઇન્દ્રિયાદિને સ્વસ્થ રાખવા એ પ્રાણનું કામ છે, માટે પ્રાણીની શુદ્ધિ ઉપર મનુષ્યની શરીરસંપત્તિનો આધાર છે. સૂર્ય, પૃથ્વી, ગ્રહો, ઉપગ્રહો અને પ્રાણીશરીરોની વચ્ચે પરસ્પર ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયા થાય છે. આ ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયા થવાનું સાધન પ્રાણ છે. પ્રાણ એ એક ઘણો જ સૂક્ષ્મ અને ઇન્દ્રિઓથી ગ્રહણ થઈ શકે એવો પ્રવાહી પદાર્થ છે. ચરાચર સર્વ પ્રાણી-પદાર્થમાં તે રહેલો છે અને તે સર્વ પ્રકારનાં કર્મ કરી શકે છે. તથા તેના સંસ્કારો ગ્રહણ કરી શકે છે અને સમય આવ્યે તેનું ળ આપી શકે છે. પરંતુ આ માન્યતા પર થોડો જ વિચાર કરીએ તો તેમાં અનેક પ્રકારની વિસંગતતાઓ જણાય છે, એટલે તે આપણાં જિનશાસ્ત્રોનું શ્રદ્ધાપૂર્વક ઊંડું અધ્યયન કરો
