________________ શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપને અભિમુખ એવી યોગ પ્રવૃત્તિપૂર્વક મધ્યસ્થ વૃત્તિવાળા બનીને પોતાના આત્માને મોક્ષના ઉપાયોમાં જોડતા આત્માનો જે આત્મ પરિણામ તે ભાવનાયોગ કહેવાય છે. પ્રતિદિન વૃદ્ધિથી યુક્ત એવા અધ્યાત્મયોગનો મનની પ્રસન્નતાપૂર્વકનો જે વારંવાર અભ્યાસ તેને જ ભાવનાયોગ કહેવાય છે એમ યોગવિંશિકામાં કહ્યું છે. યોગના પાંચ ભેદમાંથી પ્રથમ અધ્યાતમ યોગ આવે પછી જ બીજો ભાવનાયોગ આવે છે. ભાવના અભ્યાસ વિના ઘટતી નથી માટે વારંવાર ભાવનાથી તે જીવ ભાવિત બને છે. સતત તેની વૃદ્ધિ થયા કરે ત્યારે ચિત્તમાં સમાધિરૂપ મેઘનું પ્રગટીકરણ થાય છે. ચિત્તમાં પ્રસન્નતાનો પમરાટ મહેકે છે. ભાવનાનું ફળ ધ્યાન છે. ધ્યાનમાં જવા માટે અનિત્યાદિ બાર ભાવનાથી ચિત્તને વાસિત કરવું પડે છે. દ્વેષને રોકવા મૈચાદિ ચાર ભાવના અને રાગને રોકવા અનિત્યાદિ 12 ભાવના ભાવનાની છે. ધ્યાન યોગ :- અધ્યાત્મ યોગનો અભ્યાસી થયો છતા પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત આમ ચાર પ્રકારની ભાવના સ્વરૂપ પરિણતિમાં એક ધ્યાનવાળો બનેલો જીવ ધ્યાનયોગી કહેવાય છે. ખોટી પકડ અને આસક્તિ દ્વારા ચિત્ત વિભ્રમ થાય છે. તેને દૂર કરવા ૧ર ભાવનાઓ છે. સર્વજ્ઞ ભગવંતે શરીર, સંપત્તિ, સ્વજન વિ. ને અનિત્ય કહ્યાં છે. માટે તે હેય છોડવા લાયક છે. તેનો ત્યાગ થાય તો ચિત્ત ધ્યાનમાં સ્થિર થાય. ધ્યાન માટે વૈરાગ્યની જરૂરી છે. વૈરાગ્ય માટે તત્ત્વનિર્ણય બરાબર થવો જોઈએ કે આ જ હેય અને આ જ ઉપાદેય છે. તત્ત્વનો પાકો નિર્ણય થાય તો ચિત્ત હેયમાંથી સહજ રીતે હટે. દા.ત. કેન્સરનું નિદાન થઈ જાય એટલે જીવ તરત સાવધાન થઈ જાય અને જેનાથી એ રોગ વધે એ બધું જ એ સહજતાથી ત્યાગી દેશે. કેમકે સામે મોત દેખાય છે. આપણે કેન્સરના ભયથી ત્યાગીએ પણ ગુરુ કહે તો ન સ્વીકારીએ. અધ્યાત્મમાં જવા મનને ધ્યાનમાં સ્થિર કરવાનું છે. જ્યારે મન જ્ઞાનસાર-૨ // 117
