________________ 23 તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ વણમાગ્યે સૌ આપે સ્વામી, નથી અજાણ્યા અંતરજામી. ગત દર્પણ જોનાર તું, સામું દીસે જેવું તુજ પાસે; કષ્ટને કષ્ટ, સાધુને સાધુ, ભવ આદર્શમાં ભાસે. ભાસે તે સહુ નિજમાં છે જાણો, દોષરહિત દુનિયા પરમાણો; એવે વિવેકે જો રહેવાય, રાગદ્વેષ નહિ કો થકી થાય. કવિ દયારામના વૈકુંઠવાસ પછી ગુજરાતમાં અંગ્રેજી કેળવણીનો પ્રવેશ થયો. તે પ્રવેશને લીધે આપણી સમાજની સંસ્કૃતની બે શાખાઓ થઈ H (1) પ્રાચીન વૈદિક ધર્મ અને ઇતિહાસ પુરાણને વળગી રહેનારી અને (2) પશ્ચિમ સંસ્કૃતિ વડે સમાજને સુધારવાના વળ વાળી, પરંતુ એકેશ્વરવાદના સિદ્ધાંતને દઢ વળગી રહેનારી. બન્ને શાખામાં ધર્મનો રસ વહેતો હતો ; પણ તેની વાહક નાડીઓની રચનામાં ફેર હતો. સનાતન શાખાના વિચારકો મૂલ વહેણ જયાં જયાં અજ્ઞાન અને વહેમની શિલાઓથી ખંડિત થયું હતું. તેને સુધારવા અને ધર્મપ્રવાહ મૂલ પ્રણાલિકાએ વહે એવી ઇચ્છાવાળો હતો, બીજી શાખા એવું માનતી કે મૂલ વહેણ એવું તો ઝાડી અને જંગલમાં દટાઈ ગયું છે કે તેને શોધી સાફ કરવાની મિથ્યા મહેનત કરવા કરતાં ઉપનિષદોમાં સમાયેલા શુદ્ધ સગુણ બ્રહ્મવાદને, સમાજના નવા બંધારણમાં, નવી નહેરમાં ચાલુ કરવો, અને શાસ્ત્રના વાક્યોમાં સ્વચ્છેદ વિહાર કરવા દેવી.બંને શાખામાં ખરી રીતે આસ્તિકતા હતી, પણ જૂના સંપ્રદાયવાળા નવી શાખામાં નાસ્તિકતા દેખતા; અને નવી શાખાવાળા જૂના સંપ્રદાયવાળાને વહેમી ગણતા. પુરાણ ધર્મવાદી અને નવા ધર્મવાદીના વિચારો અને આચારોની અથડામણો ભારે થઈ હતી. બંને પક્ષના હિમાયતીઓ આરંભમાં આવેશમાં આવી અસવિવેકને અને તુલનાશક્તિને ખોઈ બેઠા હતા. આવા આવેશના વાતાવરણમાં આપણા ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રાણપ્રદ બે કવિઓ થઈ ગયાં. એક કવિ દલપતરામ (1820 થી 1898) અને બીજા કવિ નર્મદાશંકર (1833 થી 1886). કવિ દલપતરામનો મધ્યમ માર્ગ, કવિ નર્મદાશંકરનો ઉદ્દામ માર્ગ. બંને કવિઓએ નીતિતત્ત્વનું ચિંતન સારી રીતે કર્યું હતું. કવિ દલપતરામે નીતિધર્મનો આદર્શ તરતો રાખ્યો, કવિ નર્મદાશંકરે પ્રેમશૌર્યનો આદેશ આગળ ધર્યો. કવિ નર્મદાશંકરની ઉદ્દામ વૃતિએ જે ઉચ્છેદક
