________________ તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ જાયું છે. - ઉદ્ધવ સંપ્રદાયના સાહિત્યના સંચયના મુખ્ય બે ભાગ થઈ શકે: (1) પંચવર્તમાન, (2) એકાંતિક ભાગવત ધર્મ. પંચવર્તમાનમાં નિર્લોભ, નિષ્કામ, નિઃસ્વાદ, નિઃસ્નેહ તથા નિર્માન-એ પાંચ વર્તન; તથા એકાન્તિક ભાગવત ધર્મમાંધર્મ, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને ભક્તિ એ ચાર અંગનો સમાવેશ થાય છે. દ્વિતિય વિભાગના અનેક પેટાવિભાગો થઈ શકે. સ્વામી બ્રહ્માનંદજીના સુમતિપ્રકાશ તથા વર્તમાન વિવેકગ્રંથમાં તથા સ્વામી શ્રી નિષ્કુલાનંદના ભક્તચિત્તામણિ ગ્રંથમાં આ સાંપ્રદાયિક ધર્મ તત્ત્વનું ચિંતન કાવ્યરીતિએ કર્યું છે." વલ્લભ સંપ્રદાયને અનુસરતું ધર્મચિંતન કવિ દયારામે (17671852) કર્યું છે. તેમની ગરબીઓ જ્યારે કવિ દયારામની રસિકતાની સાખ પૂરે છે, ત્યારે તેમના પ્રકરણ ગ્રંથો-ભક્તિપોષણ,પ્રબોધબાવની, મનમતિસંવાદ, પ્રેમરસગીતા, રસિકવલ્લભ, અને પુષ્ટિપથ રહસ્ય-તેમના ઊંડા સાંપ્રદાયિક ધર્મજ્ઞાનની ખાત્રી આપે છે. ભજનીય શ્રીકૃષ્ણનું સ્વરૂપ અને તેમના નિર્ગુણ અને સગુણ રૂપનું ચિંતન કરવામાં દયારામ કવિએ ધર્મની એક દેશી ભાવનાને વિભુ બનાવી દીધી છે. પૂર્ણ પુરુષોત્તમની તેમની નીચેની ભાવના દયારામને સાંપ્રદાયિક ભક્તને બદલે તાત્ત્વિક ભક્તરૂપે, આપણા આગળ રજા કરે છે - નહિ કોઈ જેની સમોવડી, કોઈ ઈશ નહી જેને શીશ, સર્વ વસ્તુ જે થકી થઈ, જે કોઈ કહાવે સર્વના અધીશ; સર્વાધીશ, વંદે સહુ જેને, નિગમ નેતિ, કહે છે તેને; શેષ, મહેશ, વિધિથી અગમ્ય, તેને કહીએ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ. સેવો શ્રીકૃષ્ણ કૃપાલ. શ્રી પુરુષોત્તમને પરહરી, જેનું અન્ય અમર મન મોહે, (તે) કામદુઘા મળી મૂકીને, મહિષીપુત્રનું પય દોહે; દોહે ગાય મુકી મૂઢ પાડો, તરસ્યો ગંગાતીરે ખોદે છે ખાડો, તેમ પૂર્ણ ત્યજી અવર આરાધે, મહેનત માથે પડે કાંઈ ન લાધે. સેવો શ્રીકૃષ્ણ કૃપાલ.”
