________________ તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ વિવિધ રચનાકરી, અનેક રસ લેવાને, શિવ થકી જીવ થયો એ જ આશે. વેદ તો એમ વદે, શ્રુતિસ્મૃતિ શાખ દે, કનક કુંડળ વિશે ભેદ ન્હોયે; . ઘાટ ઘડીઆ પછી નામરૂપ જૂજવાં, અંત્યે તો હેમનું હેમ હોયે. ગ્રંથ ગરબડ કરી વાત ન કરી ખરી, જેહને જે ગમે તેહને પૂજે; મન કર્મ વચનથી આપ માની લહે, સત્ય છે એ જ મન એમ સૂઝે. વૃક્ષમાં બીજ તું, બીજમાં વૃક્ષ તું, જોઉં પટંતરે એ જ પાસે, ભણે નરસૈયો એ, મન તણી શોધના, પ્રીત કરું પ્રેમશું પ્રકટ થાશે.” કર્યા કર્મ કદી છૂટતાં નથી, અને મનુષ્ય કર્મપરવશ છે એવું સામાન્ય વેદાંતીઓએ અને કર્મવાદીઓએ મનાવ્યું છે, નરસિંહ મહેતાએ પોતાના ભક્તિસિદ્ધાંતમાં ઉરાડી દીધું છે : પ્રેમ નાં કર્મ જો હરિ ભયે નવ ટળે, તો કહું કોણ તે કામ તે કરશે; સત્ય સમજી કદી પરમપદ પરખશો, ભવભયભ્રમને તે જ હરશે. જીવ ઈશ્વર અને બ્રહ્મના ભેદમાં સત્ય વસ્તુ નહિ સદ્ય જડશે, હું અને તું પણ તજીશ નરસૈયા તો, ગુરુ તને પાર પાડશે.” નરસિંહ મહેતાની બહોળી ધર્મભાવનાએ સર્વપ્રાણીઓને પ્રભુપદમાં લઈ જવાનો માર્ગ ખુલ્લો કરી બતાવ્યો: “વિષયી તાર્યા રે વિષયી, વિષયી તારતાં ન લાગી વાર, પતિત હતા તે પાવન કીધા,ધરીને કૃષ્ણ અવતાર. કોઈ કહેશે વિષયી કિયા તાર્યા, જેણે એ રસ ચાખ્યો રે, મન કર્મ વચન મહેતાજીને અર્પ, નાથજીએ હૃદયમાં રાખ્યો.” નરસંહ મહેતાનાં કાવ્યોમાં જેવી વિષ્ણુભક્તિ શુદ્ધ ધર્મના આદર્શરૂપે ઝળકે છે તેવી જ પ્રભુક્તિ મીરાંબાઈનાં (1403-1470) પદોમાં પણ તરવરે છે. ભક્તિરસની સરીતા નરસિંહ મહેતા અને મીરાંબાઈના વૈકુંઠવાસ પછી સુકાઈ ગઈ અને ઇ.સ. 16 મા સૈકામાં આપણી દષ્ટિને ખેંચે તેવા ધર્મ - ભક્તિના કવિઓ અથવા લેખકો થયા જણાતા નથી. પરન્તુ શુદ્ધાદ્વૈત મતના સંસ્થાપક શ્રીમદ્ વલ્લાભાચાર્ય (ઈ.સ. 1479-1530) ના ધર્મપ્રસારણના પ્રભાવ વડે પ્રાચીન
