________________ તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ સ્વરૂપને મેળવવાનું ભક્તિશાસ્ત્ર છે. જ્ઞાનના પાયામાં જ્યારે તીવ્ર વૈરાગ્યની જરૂર છે, ત્યારે ભક્તિના પાયામાં તીવ્ર પ્રેમની જરૂર છે. ભક્તિના ઊંડો ભેદ સમજનાર ગુજરાતના આદ્યકવિ નરસિંહ મહેતાછે. પુરાણા ભાગવત સંપ્રદાયનાલોપ પામતા દેહનું સંરક્ષણ જેમ મહારાષ્ટ્રમાં જ્ઞાનેશ્વર મહારાજે (1273-1295) કર્યું છે. તેમ ગુજરાતમાં નરસિંહ મહેતાએ કર્યું છે. બન્નેમાં જ્ઞાનમિશ્ર ભક્તિ છે. પરમેશ્વરના કૃષ્ણાવતારી રૂપને આલંબન રૂપે લઈ પ્રેમરસથી ભગવાનને કાવ્યશરીરમાં નરસિંહ મહેતાએ જાણે બીજો અવતાર આપ્યો છે. “હારમાળા”ના પ્રસંગમાં અમૂર્તપરમેશ્વર મૂર્તરૂપ ધારણ કરી ભક્તનો ટેક કેવી રીતે જાળવે છે તેની ઊંડી સમજ આપણને મળે છે. ગમે તે શરીરધારીના રૂપમાં પરમેશ્વર આવેશથી અવતરી ભક્તનાં કાર્યો સાથે છે, એ મર્મ નરસિંહ મહેતાના આખા જીવનમાં ઝળકે છે. જ્યારે સામાન્ય જનો તેને ચમત્કાર માને છે, ત્યારે ભક્ત પોતે તેને પ્રત્યક્ષ અનુભવમાને છે. તે જમાનાનામિથ્યા વૈરાગીઓનામિથ્યાઘમંડને નરસિંહ મહેતાની દૃષ્ટિમાં ભક્તિના ત્રણ યોનિમાં ઊભા થયા જણાય છે. દિવ્યયોનિમાં શંકર અથવા “ભોળા શંભુ,” સિદ્ધયોનિમાં શુકદેવજી, અને મનુષ્ય યોનિમાં ગોપીજન. આ ત્રણ યોનિના આકર્ષો માં તેણે ભક્તિને વૈચિત્ર્યવાળી જણાવી છે. શંકરભગવાનદ્ધારાતેમણે જ્ઞાનવૈરાગ્યની પાંખો ભક્તિને જરૂરની છે એમ જણાવ્યું છે, ચિત્તનો પરમ નિરોધ એ ભક્તિનો મધ્ય દેહછે એમ શુકદેવજીના જીવન દ્વારા તેણે સમજાવ્યું છે, તેનો આત્મા હરિની “લગની” માં રહ્યો છે, એવું તે ગોપીજનના જીવન વડે સમજાવે છે. પ્રેમરસનો સ્વાદ શંકર જાણે, કે જાણે શુક યોગી રે, એક જાણે છે વ્રજની નારી, બીજો નરસૈયો ભોગી. સંસારવેવાર સર્વ સાચવીએ, વિકારથી વેગળા રહીએ રે, સર્વ ભૂલ સમદષ્ટ પેખે, તેને વેરાગી કહીએ. નરસિંહ મહેતાની ભક્તિ સર્વાંગસુંદર છે. તે એકદેશી આવેશવાળી નથી, હારમાળાના છેલ્લા પદમાં સાચા ભક્ત અથવા “વૈષ્ણવજન'નાં ઉત્તમ લક્ષણોનું ચિત્ર નરસિંહ મહેતાએ આપણને આપ્યું છે :
