________________
આરડેલી સત્યાગ્રહને ઈતિહાસ આભારની લાગણથી એટલો બધે દબાઈ ગયે કે ક્યા શબ્દોમાં તમારે આભાર માનું એ મને સૂઝતું નથી. અત્યારે મારી લાગણીઓ એવી છે કે તમારી પાસે કંઈ પણ બોલ્યા સિવાય મૂંગે જ બેસું. છતાં જે માનપત્રે તમે આપ્યાં છે તેને કંઈક જવાબ મારે આપવું જોઈએ. તેથી ટૂંકામાં બે શબ્દ કહું છું તે શાંતિથી સાંભળશો..
તમે અમદાવાદના શહેરીઓ તરફથી માનપત્ર આપ્યું તેમાં મને ગાંધીજીના પટ્ટશિષ્ય તરીકે વર્ણવેલ છે. હું ઈશ્વર પાસે માગું છું કે મારામાં એ યોગ્યતા આવે. પણ હું જાણું છું, મને બરાબર ખબર છે કે મારામાં એ નથી. એ યોગ્યતા મેળવવા માટે મારે કેટલા જન્મ લેવા જોઈએ એ મને ખબર નથી. સાચે જ કહું છું કે તમે પ્રેમના આવેશમાં જે અતિશયોક્તિભરેલી વાતો મારે માટે લખી છે તે હું પી જાઉં તે ચાલી શકે, પણ આ વાત ન ગળી શકાય એવી છે. તમે સૌ જાણતા હશે કે મહાભારતમાં કેણાચાર્યને એક ભીલ શિષ્ય હતું, જેણે દ્રણચાર્ય પાસેથી એક પણ વાત સાંભળી નહોતી. પણ ગુરુનું માટીનું બાવલું કરી તેનું પૂજન કરતે અને તેને પગે લાગી દ્રોણાચાર્યની વિદ્યા શીખેલ. જેટલી વિદ્યા એણે મેળવી હતી એટલી દ્રોણાચાર્યના બીજા કેઈ શિષ્ય મેળવી નહોતી. એનું શું કારણ? કારણ કે એનામાં ગુરુ પ્રત્યે ભક્તિ હતી, શ્રદ્ધા હતી, એનું દિલ સ્વચ્છ હતું, એનામાં લાયકાત હતી. મને તમે જેનો શિષ્ય કહો છો તે ગુરુ તો રેજ મારી પાસે પડેલા છે. એમને પટ્ટશિષ્ય તે શું, અનેક શિષ્યોમાંને એક થઈ શકે એટલી પણ ગ્યતા મારામાં નથી એ વિશે મને શંકા નથી. એ યોગ્યતા જે મારામાં હોત તો તમે ભવિષ્યને માટે મારે વિષે જે આશાઓ બતાવી છે તે મેં આજે જ સિદ્ધ કરી હત. મને આશા છે કે હિંદુસ્તાનમાં એમના ઘણું શિષ્ય જાગશે, જેમણે એમનાં દર્શન નહિ કર્યા હોય, જેમણે એમનાં શરીરની નહિ પણ એમના મંત્રની ઉપાસના કરી હશે. આ પવિત્ર ભૂમિમાં કોક તો એવો જાગશે જ. કેટલાક લેકે કહે છે કે ગાંધીજી ચાલ્યા જશે ત્યારે શું થશે? હું એ વિષે નિર્ભય. છું. એમણે પિતે કરવાનું હતું તે કરી લીધું છે. હવે જે બાકી રહેલું છે તે તમારે ને મારે કરવાનું છે. આપણે એ કરીશું તો એમને તો કશું કરવાનું રહેલું નથી. એમને જે આપવાનું હતું તે એમણે આપી દીધું છે. હવે આપણે એ કરવાનું રહેલું છે. બારડેલીને માટે મને માન આપે છે તેમને ઘટતું નથી. કેઈ અસાધ્ય રોગથી પીડાતો દર્દી પથારીવશ હોય, આ દુનિયાને પેલી દુનિયા વચ્ચે ઝોલાં ખાતે હોય, તેને કોઈ સંન્યાસી મળે, તે જડીબુટ્ટી આપે, અને એ માત્રા ઘસીને પાવાથી દર્દીના પ્રાણ સ્વરથ થાય, એવી
૨૯૨