________________
૧૨૬ ]
ઈતિહાસની પૂર્વભૂમિકા પડવી હોય છે, પરંતુ કુલ્લીની આકૃતિઓમાંનાં અલંકરણ નથી. કાલીબંગન, લેથલ, રંગપુર અને દેસલપરમાં સિંધુ ખીણની લાક્ષણિક સ્ત્રી–આકૃતિઓ બિલકુલ મળી નથી એ એવું સૂચવે છે કે માતૃ-દેવીને સંપ્રદાય ગુજરાત અને રાજસ્થાનના હડપ્પીય લોકોમાં પ્રચલિત ન હોય.
લેથલમાં માથું પશુનું અને શરીર માનવનું એવી મિશ્ર આકૃતિઓ મળે છે. ત્યાંથી મળેલી ઢાળ પાડેલી પકેલી માટીની એ જ આકૃતિમાં માનવશરીર ઉપર ઘેડાનું માથું છે. બેશક, અવયવો જેમ તેમ બનાવવામાં આવ્યાં છે અને એકંદરે આકૃતિ વિલક્ષણ છે. અનુકાલીન પૌરાણિક કથાસાહિત્યમાં અશ્વમુખ માનવઆકૃતિઓ અધદેવી સોને ખ્યાલ આપે છે. લોથલમાંથી મળેલી બીજી એક અનન્ય આકૃતિ ગોરીલાની છે. એ ટૂંકા પગ, દળદાર શરીર, નાનું માથું, ચીમટી દીધેલું નાક અને લંબાઈએ કાપેલું મોટું ધરાવે છે. એ ઘણી વાસ્તવિક છે. લેથલમાંથી મળેલી ગેંડો, આખલે, ગાય, ઘેટું, ઘોડો, ભૂંડ અને કૂતરા જેવી પશુ-આકૃતિઓ તેઓનાં સ્વભાવ અને અંગોપાંગનાં લક્ષણોના કાળજીભર્યા અભ્યાસને
ખ્યાલ આપે છે. લોથલમાંની પકવેલી માટીની, અડધ કરતાં વધુ, આકૃતિઓમાં ઢોર-ખાસ કરીને આખલા-મળે છે; એને ઉત્તમ દાખલે આગળ પડતી ગદડી (dewlap) અને ભરાઉ ગરદનવાળી, નીચી ખૂંધ ધરાવતી આખલાની આકૃતિ છે (પટ્ટ ૨૦, આ. ૧૩૫). એની સ્નાયુગત વિગતે કાળજીપૂર્વક કરવામાં આવી છે. આમ પશુ જોરાવર છે. લાંબા શીંગડાં, ઊપસી આવતી ખૂધ અને ગોદડી(dewlap) વાળા બ્રાહ્મણી આખલાને નમૂને જવલ્લેજ મળે છે. નીચા કરેલા માથાવાળે અને વધુ પડતી વિશાળ ખૂધવાળો એક નમૂનો સિંધુ ખીણની આકૃતિઓ કરતાં કુલીની આકૃતિઓ સાથે વધુ સામ્ય ધરાવે છે. લોથલમાંથી મળેલી ગાયની આકૃતિને ટૂંકાં અને આગળ નીકળતાં શીંગડાં અને નીચી ખૂંધ છે. એનાં આંચળ અને પ્રજનન-અંગ પણ સ્પષ્ટ રીતે બતાવવામાં આવ્યાં છે. જેકે માટીના પકવેલ કૂતરાઓના વિષયમાં વિગતનો અભાવ છે, એમ છતાં ભારતીય ધણિયાત કૂતર અને પાલે હૃષ્ટપુષ્ટ કૂતરો અલગ પાડી શકાય છે. જેનું માત્ર માથું મળ્યું છે તેવા એકશૃંગ ગેંડાને મણુકા જેવી આંખ છે અને એની ચામડીનાં પડ (folds) બહાર ઊપસતાં જોવામાં આવે છે. એની જીભ મોઢામાં કાંકરાથી બતાવવામાં આવી છે અને કાન નીચે પડી ગયેલા છે. ૨. માટીકામની કળા
લેથલના લેકેએ મૃત્પાત્રનાં ઘાટ અને સુશોભનની પૂર્ણતા તરફ ખૂબ ધ્યાન આપ્યું હતું. હડપ્પા અને મોહેજો–દડેમાં જોવામાં આવેલી આરૂઢ હડપ્પીય :
