________________
महाकविकालिदास कृत श्री रघुवंश महाकाव्य
दशम सर्ग पृथिवीं शासतस्तस्य पाकशासनतेजसः ।
किंचिदूनमनूनद्धैः शरदामयुतं ययौ ॥१॥ संजी०- पृथिवीमिति । पृथिवों शासतः पालयतः पाकशासनतेजस इन्द्रवर्चसः । अनून॰महासमृद्धेस्तस्य दशरथस्य किंचिदूनमीषन्न्यूनं शरदां वत्सराणाम् । 'स्याहतौ वत्सरे शरत्' इत्यमरः । अयुतं दशसहस्रं ययौ। 'एकदशशतसहस्राण्ययुतं लक्षं तथा प्रयुतम् । कोट्यर्बुदं च पद्म स्थानात्स्थानं दशगुणं स्यात् ॥' इत्या. यभट्टः । इदं च मुनिशापात्परं वेदितव्यं, न तु जननात् । षष्टिवर्षसहस्राणि जातस्य मम कौशिक !। दुःखेनोत्पादितश्चायं न राम नेतुमर्हसि ॥' (बाल. २०।१०) इति रामायणविरोधात् । नाप्यभिषेकात्परम्, तस्यापि 'सम्यग्विनीतमय वमहरं कुमारमादिश्य रक्षणविधौ विधिवत्प्रजानाम्' ( ८.९४ ) इति कौमारानुष्ठितत्वाभिधानात्स एव विरोध इति ॥१॥
अन्वयः-पृथिवीं शासतः पाकशासनतेजसः अनून?ः तस्य किंचित् उनम् शरदाम् अयुतं ययौ।
व्याख्या-प्रथते इति पृथिवी तां पृथिवीं मेदिनी शासतः पालयतः= राज्यं कुर्वतः। पाकस्य -दैत्यविशेषस्य = वृत्रभ्रातुरित्यर्थः शासनः, पाकशासनः । पाकशासनवत् तेजः-बलं यस्य स तस्य पाकशासनतेजसः, न नूना अनूना, अनूना महतो ऋद्धिः समृद्धिः यस्य स तस्य अनूनद्धः तस्य = दशरथस्य किंचित् ईषत् ऊनम् = न्यूनं शरदा =संवत्सराणाम् अयुतं-दशसहस्रं ययौ-जगाम व्यतीतम् इत्यर्थः । मुनिशापादनन्तरं दशसहस्रवर्षाणि व्यतीतानि, नतु जन्मारभ्य 'षष्टिवर्षसहस्राणि
