________________
रघुवंशमहाकाव्ये वाच्य०--नियन्तुस्तस्य नेमिवृत्तिभिः, प्रजाभिः आमनोः क्षुण्णात् वत्मनः परं रेखामात्रमपि न व्यतीये ।
ध्याल्या-नियन्तुः= नियामकस्य, शिक्षकस्येत्यर्थः, तस्य = दिलीपस्य, नेमीनां= चक्रधाराणां= चक्ररेखाणामित्यर्थः, वृत्तिः इव वृत्तिः = वर्तन, व्यापारः यासां=ताः, नेमिवृत्तयः, इव = यथा, प्रजाः= लोकाः, आ मनोः= मनमारभ्य, क्षुण्णात् = अभ्यस्तात्, नैमिपक्षे प्रहतात्, वर्त्मनः= आचारपद्धतः मार्गाच्च, परम् = अधिक, रेखामात्र रेखाप्रमाणम्, ईषदपीत्यर्थः, न = नहि, व्यतीयः= अतिक्रान्तवत्यः।
समा०--नेमीनाम् वृत्तिः इव वृत्तिः वासाम् ताः नेमिवृत्तयः, मनुम् आरभ्य आमनोः, रेखा प्रमाणमस्येति रेखामात्रम् ।
अभि०-यथा कुशलसारथिप्रेरिता रथनमयः पूर्णक्षण्ण मार्ग किंचिदपि न त्यजन्ति, तथैव कुशलशासकेन दिलीपेन रक्षिताः प्रजाः,आमनोः,अभ्यस्तामाचारपद्धतिमपि न परितत्यजुः ।
हिन्दी-जिस प्रकार चतुर सारथी से चलाए गए रथ के पहिये जरा भी लीक से इधर-उधर नहीं हो पाते, वैसे ही सुयोग्य शासक राजा दिलीप से शासित प्रजा किंचिन्मात्र भी भगवान् मनु के नियमों का उल्लंघन नहीं करती थी।
प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो बलिमग्रहीत् ।
सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः ॥१८॥ सञ्जीविनी-स राजा प्रजानां भूत्या अर्थाय भूत्यर्थ वृद्धधर्थमेव । 'अर्थेन सह नित्यसमासः सर्वलिङ्गता च वक्तव्या' । ग्रहणक्रियाविशेषणं चतत्। ताभ्यः प्रजाभ्यो बलि करम्, 'भागधेयः करो बलिः' इत्यमरः । तथाहि । रविः सहस्रं गुणा यस्मिन्कर्मणि तद्यथा तथा सहस्रगुणं सहस्रघोस्रष्टुं दातुम् । उत्सर्जन क्रियाविशेषणं चतत् । रसमम्ब्वादत्ते गृह्णाति । 'रसो गन्धे रसे स्वादे तिक्तादौ विषरोगयोः । शृंगारादौ द्रवे वीर्ये देहधात्वम्बुपारदे ॥' इति विश्वः ॥१८॥
अन्वयः--सः, प्रजानां, भूत्यर्थम्, एव, ताभ्यः, बलिम्, अग्रहीत्, हि, रविः, सहस्रगुणम्, उत्स्रष्टुं, रसम्, आदत्त ।
वाच्य०--तेन प्रजानां भूत्यर्थमेव वलिरग्राहि, हि सहस्रगुणमुत्स्रष्टुं रविणा, रस आदीयते।
