Page Text
________________
द्वितीयः सगः
तं विस्मितं धेनुरुवाच साधो मायां मयोद्भाव्य परीक्षितोऽसि । ऋषिप्रभावान्मयि नान्तकोऽपि प्रभुः प्रहतु किमुतान्यहिंस्राः ॥ ६२ ॥ सन्जीविनी - विस्मितमाश्चर्यं गतम् । कर्तरि कः । तं दिलीपं धेनुरुवाच । किमित्यत्राह । हे साधो ! मया मायामुद्भाव्य कल्पयित्वा परीक्षितोऽसि । ऋषिप्रभावान्मय्यन्तको यमोऽपि प्रहतुं न प्रभु समर्थः । अन्ये हिंस्रा धातुकाः । 'शरारुर्षातुको हिंस्रः' इत्यमरः । 'नमिकम्पिरम्य जसकम हिंसदीपोरः" इत्यादिना रप्रत्ययः । किमुत सुष्ठु न प्रमत्र इति योज्यम् । 'बलवत्सुष्ठु किमुत स्वत्यतीव च निर्भरे'
इत्यमरः ॥ ६२ ॥
अन्वयः -- विस्मितं तं धेनुः उवाच, साधो, मया, मायाम्, उद्भाव्य, "वं" परीक्षितः, असि ऋषिप्रभावात्, मयि, अन्तकः, अपि, प्रहर्तु न, प्रभुः, अन्य हिस्राः किमुत ।
वाच्य० - विस्मितः स धेन्वा कचे, अहं त्वां परीक्षितवती अस्मि, अन्तकेनापि प्रभुष्षा न "भूयते " अन्य हिंस्रः किमु ।
व्याख्या - विस्मितं = साश्चर्य, तं = दिलीपं धेनुः = नन्दिनी, उवाच = जगाद, हे साधो ! हे सज्जन ! मया = नन्दिन्या, मायां = शाम्बरी सिंहरूपाम्, उद्भाव्य = कल्पयित्वा स्वमिति शेषः, परीक्षितः = कृतपरोक्षः असि = भवसि । ऋषेः = वशिष्ठस्थ प्रभावात् = प्रतापात् मयि = घेनौ, बन्तकः = यमः, अपि, प्रहतुं हन्तुं न = नहि, प्रभुः = समर्थः, अन्ये अपरे च ते हिंस्राः = घातुका ति अन्यहिंस्राः, किमुत न प्रभवः, न समर्था इत्यर्थः ।
अभि० - हे साधो ! सिंहरूपी मायां विधाय मया तव परीक्षा कृता । मयि ऋषिप्रभावात् यमराजोऽपि आक्रमणं कर्तुं न समर्थ, सिंहादयस्तु सुतरामसमर्था वर्तन्ते इति दिलीपं धेनुः कथयामास ।
हिन्दी - आश्चर्य में पड़े राजा दिलीप से रचकर तुम्हारी परीक्षा की थी, वशिष्ठ ऋषि के दूसरे हिंसक जन्तुओं की तो सामर्थ्य हो क्या ॥
मनुष्य की बोली में धेनुं बोली हे साधो ! मैंने माया प्रभाव से यमराज भी मेरा कुछ नहीं बिगाड़ सकता, ६२ ॥ गुरौ मय्यनुकम्पया च प्रीतास्मि ते पुत्र ! वरं वृणीष्व ।
न केवलानां पयसां प्रसूतिमवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम् ॥ ६३ ॥
५१
सञ्जीवनी - हे पुत्र ! गुरौ मक्त्या । मय्यनुकम्पया च । ते तुभ्यं प्रीतास्मि ( क्रियाग्रहप्पमपि कर्तव्यम् ) इति चतुर्थी । वरं देवेभ्यो वरप्पीयमर्थम् । 'देवाद् वृत्ते श्रेष्ठे वरः त्रिषु क्लोनं मनाक् प्रिये' इत्यमरः । वृप्पीष्व स्वोकुरु । तथाहि । मां केवलानां पयसां प्रसूतिं कारणं नावेहि न विद्धि । किन्तु प्रसन्नां मां । कामान्दोग्धीति कामदुधा तामवेहि । "दुहः कब्घश्व" इति कप्पत्ययः ॥ ६२ ॥
अन्वयः - "हे" पुत्र, गुरौ मक्त्या, मयि, अनुकम्पया, च, ते, प्रीता, अस्मि वरं, वृष्पोष्व, मां, केवलानां, पयसां, प्रसूति, न, अवेहि, प्रसन्नां, मां, कामदुध, अहि ।
वाक्य ० - प्रीतया मया भूयते त्वया वरः त्रियताम् श्वयाहं प्रसूतिः न अवेये, प्रसन्ना श्रहं कामदुधा अवयं ।
"
,
व्याख्या - "हे" पुत्र ! वरस ! गुरौ महर्षिवशिष्ठे, मक्त्या = अनुरागेण, मयि = बेनौ, अनुकम्पया = दयया, च ते तुभ्यं प्रीता = प्रसन्ना, अस्मि भवामि, वरं = वरणीयं, देवेभ्यो वरणीयमित्यर्थः
a
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |