Page Text
________________
रघुवंश महाकाव्ये
"
अन्वयः --अथ भूतेश्वरपाश्र्ववर्ती, सः, गिरिगह्वराणाम्, अन्धकार, दंष्ट्रामयूखैः, शकलानि, कुर्वन् किचिद, विहस्य, अर्थपति, भूयः, बभाषे ।
वाच्य० - अथ, भूतेश्वरपार्श्ववर्तिना तेन, अर्थपतिर्भूयः, बभाषे ।
उयाख्या -- अथ = अनन्तरं भूतानां प्राणिनाम्, ईश्वर:= स्वामी, भूतेश्वरः, तस्य पार्श्वयोः वतुं शीलमस्येति पार्श्ववर्ती = अनुचरः, सः = सिंहः, गिरेः = पर्वतस्य, गह्वराणि= गुहास्तेषां गिरिगगणाम्, अन्धकारं ध्वान्तं तिमिरस् 'अन्धकारोऽस्त्रियां ध्वान्नम्" इत्यमरः । दंष्ट्रणा = निशितदन्तानां मयूखाः == किरप्यास्तैः, “किरणोत्रमयूखाशुगभस्तिघृणिरश्मयः”, इत्यमरः । दंष्ट्रामयूखैः, शकलान = खण्डानि कुवन् = विदषत् दूरीकुर्वन्नित्यर्थ, किंचित् = स्वल्पमीषत्, त्रिम्य = स्मितं कृत्वा, अर्थस्य धनस्य पतिं == स्वामिनं दिलीपं भूय: == पुनः बभाषे उवाच ।
,
समा० - भूतानाम् ईश्वर: भूतेश्वरः, पार्श्वयोः वर्तितुं शीलमस्येति पार्श्ववर्ती भूतेश्वरस्य पाइ - वर्त्ती भूतेश्वरपार्श्ववर्ती । गिरे: गह्वराणि गिरिगह्वराणि तेषां गिरिगह्वराणाम् । दंष्ट्राणां मयूखाः दंष्ट्रामयूरवाः, तैः दंष्ट्रामयूखैः । अर्थस्य पति: अर्थपतिः, तम् अर्थपतिम् ।
1
श्रमि० - नन्दिनोरक्षणाय स्वशरीरं त्यक्तुमुद्यतं राजानं दृष्ट्वा, सिंहः भूयोऽपि किंचित् स्मितं कृत्वा दिलीपं प्रत्युक्तवान् ।
हिन्दी - दिलीप के इतना कहने के पश्चात् भगवान् शिव के पास रहने वाला वह सिंह, मुस्कराकर हिमालय की गुफाओं के अन्धकार को अपनी दन्तकिरणों से टुकड़े-टुकड़े करता हुआ, महा राज दिलीप से फिर बोला ।। ४६ ।।
80
एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वं नवं वयः कान्तमिदं वपुश्व | अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् विचारमूढः प्रतिभासि मे त्वम् ॥
४७ ॥
सब्जीविनी - - एकातपत्रमेकच्छत्रं जगतः प्रभुत्वं स्वामित्वम् । नवं वयो यौवनम् । इदं कान्तं रम्यं वपुश्च । इत्येवं बहु अल्पस्य हेतोरल्पेन कारणेन । अल्पफलायेत्यर्थः । “षष्ठो हेतुप्रयोगे" इति षष्ठी । हातुं त्यक्तुमिच्छंस्त्वं विचारे कार्याकार्यविमरों मूढो मूखों मे मम प्रतिमासि ॥ ४७ ॥
"एतत्सत्रं" बहु, अल्पस्य,
अन्वयः - एकातपत्र, जगतः प्रभुत्वं, नवं, वयः, इदं, कान्तं, वपुः, च, तो:, हातुं इच्छन्, त्वं, विचारमूढः, मे, प्रतिभासि ।
वाध्य० - हातुमिच्छता त्वया विचारमूहेन मे प्रतिभायते ।
व्याख्या - एकातपत्रम् = एकच्छत्रम् गच्छतीति जगत् तस्य जगतः = संसारस्य, प्रमोर्भावः प्रभुत्वं = स्वामित्वं नवं = नूतनं, वयः अवस्था, इदं = दृश्यमानम् कान्तं = मनोहरं वपु: शरीरच "एतत्सर्वम्" बहु = बहुलमधिकमित्यर्थः, अल्पस्य = स्वल्यस्य हेतोः कारण्यात्, अल्पफलायेत्यर्थः, हातुं == त्यक्तुमिच्छन्, त्वं = दिलीपः, विचारे कार्याकार्यविवेके, मूढः = मूर्खः, इति विचारमूढः, मे = मम, प्रतिमासि लक्ष्यसे ।
=
23
•
समा०--एकश्च तद् आतपत्त्र एकातपत्त्रम् । प्रभोर्भात्रः प्रभुत्वम् । विचारे मूढः विचारमूढः । समि० -- हे राजन् यत्त्वम्, एकस्थाः धेनोः रक्षाये चक्रवतित्वं नवयौवनसुखं देवतुल्यमिदं शरीरन त्यक्तुमिच्छसि तन्मे सर्वथा विवेकरहितः प्रतिभाससे ।
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |