Page Text
________________
रघुवंशे
व्याख्या - धर्मे = सत्ये, न्याये च तिष्ठन्तीति धर्मस्थाः । धर्मस्थानां = सभ्यानां सखा = मित्रमिति धर्मस्थसखः तैर्युक्तः इत्यर्थः । तन्द्रा संजातास्यासौ तन्द्रितः = आलस्ययुक्तः, न तन्द्रितः अतन्द्रितः = अनलसः सः = राजातिथिः शश्वत् = निरन्तरं प्रतिदिनमित्यर्थः । अर्थ : = = साध्योSE: येषामस्ति ते अर्थिनः । प्रत्यर्थः = तद्विरोधः येषामस्ति ते प्रत्यर्थिनः । अर्थिनश्च प्रत्यथिंनश्च ते तेषाम् अर्थिप्रत्यर्थिनां संशयात् = संदिग्धत्वात् कारणात् श्छेद्याः = निर्णेतुं योग्यास्तान् संशयच्छेद्यान् व्यवहारान् = विवादान् स्वयम् = आत्मनैव ददर्श = पश्यति स्म । न तु प्रावि - वाकादिद्वारा कारयामासेत्यर्थः 1
३९६
समासः - धर्मस्थानां सखा इति धर्मस्थसखः । अर्थिनश्च प्रत्यर्थिनश्चेति द्वन्द्वः तेषाम् अर्थिप्रत्यर्थिनाम् । न तन्द्रितः अतन्द्रितः । संशयात् हेतोः छेद्यास्तान् संशयच्छेद्यान् ।
हिन्दी - धार्मिकों के मित्र, आलस्यको छोड़कर राजा अतिथि वादी और प्रतिवादियों के संशय के कारण निर्णय के योग्य व्यवहारों को स्वयं देखता था । अर्थात् धार्मिक विद्वानों के साथ बैठकर पेचीदे मुकदमों का फैसला स्वयं करता था, केवल जजों पर नहीं छोड़ता था ॥ ३९ ॥ ततः परमभिव्यक्तसौमनस्यनिवेदितैः ।
युयोज पाकाभिमुखैर्भृत्यान्विज्ञापनाफलैः ॥४०॥
ततः परं व्यवहारदर्शनानन्तरं भृत्याननुजीविनः । अभिव्यक्तं मुखप्रसादादिलिङ्गः स्फुटोभूतं यत्सौमनस्यं स्वामिनः प्रसन्नत्वं तेन निवेदितैः सूचितैः पाकाभिमुखैः सिद्धयुन्मुखै विज्ञापनानां विज्ञप्तोनां फलैः प्रेप्सितार्थैर्युयोज योजयामास । अत्र बृहस्पतिः - 'नियुक्तः कर्मनिष्पत्तौ विज्ञप्तौ च यदृच्छया । भृत्यान्धनैर्मानयंस्तु नवोऽप्यक्षोभ्यतां व्रजेत् ॥' इति । कविश्च वक्ष्यति – 'अक्षोभ्यः' (१७४४) इति । अत्र सौमनस्यफलयोजनादिभिर्नृपस्य वृक्षसमाधिर्ध्वन्यत इत्यनुसंधेयम् ॥
अन्वयः—ततः परम् भृत्यान् अभिव्यक्तसौमनस्यनिवेदितैः पाकाभिमुखैः विज्ञापनाफलैः
योज
व्याख्या - ततः परम् = विवादनिर्णयानन्तरम् भृत्यान् = सेवकान् अभिव्यक्तं = प्रकटीभूतं, मुखस्य प्रसादादिचिह्नः स्फुटीकृतमित्यर्थः । यत् सौमनस्यं = अन्तःकरणस्य नैर्मल्यं, स्वामिनः प्रसन्नता इति यावत् । इति अभिव्यक्तसौमनस्यं तेन निवेदितानि = सूचितानि तैः अभिव्यक्तसौमनस्यनिवेदितैः । पच्यते = परिणम्यतेऽनेनेति पाकः = परिणतिः । पाकस्य = फलोन्मुखस्य सिद्धेरित्यर्थः अभिमुखानि = उन्मुखानि तत्पराणीत्यर्थः तैः पाकाभिमुखैः विज्ञापनानां = विज्ञप्तीनां फलानि = अभिलषितार्थाः तैः विज्ञापनाफलैः युयोज = योजयामास ।
समासः - अभिव्यक्तञ्च तत् सौमनस्यमिति अभिव्यक्तसौमनस्यं तेन निवेदितानि तै: अभिव्यक्तसौमनस्यनिवेदितैः । पाकस्य अभिमुखानि तैः पाकाभिमुखैः । विज्ञापनानां फलानि तैः विज्ञापनाफलैः ।
हिन्दी- - मामला मुकदमे का फैसला करने का बाद, स्पष्ट प्रसन्नता से जाने गए ( अनुमान
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |