Page Text
________________
२४
षोडशः सर्गः
३६९
"शुश्रूषा परिचर्याप्युपासना" इत्यमरः । आत्मनः= स्वस्य अपराधः = आगः, इति तम् आत्मापराधं दिव्याभरणग्रहणरूपमित्यर्थः, नुदती =परिजिहीर्षन्तीम् इमां = पुरस्थाम् मे = मम नागस्य यवीयसी = कनिष्ठाम् अनुजामित्यर्थः। सुष्ठु अस्यति अस्यते या स्वसा तां स्वसारं = भगिनीम् कुमुदान्यस्याः सन्तीति कुमुवती तां कुमुदतीम् = एतन्नाम्नीम् अनुमन्तुं = स्वीकर्तु न अर्हसि न = न योग्योसि इति न, किन्तु अर्हस्येवेत्यर्थः ।।
समासः-आत्मनः अपराधः आत्मापराधस्तम् , आत्मापराधम् ।
हिन्दी-हे राजन् ! आपके चरणों की जीवन भर सेवा करके अपने अपराध ( आपके कंकण को ले लेना रूप) को मिटाने की इच्छावाली इस मेरी छोटी बहन कुमुदती को स्वीकृत करने के लिये क्या आप योग्य नहीं है ! अवश्य योग्य हैं। अतः इसे पनीरूप से स्वीकार करें।।८५॥
इत्यूचिवानुपहृताभरणः क्षितीशं
श्लाघ्यो भवान्स्वजन इत्यनुभाषितारम् । सयोजयां विधिवदास समेतबन्धुः
कन्यामयेन कुमुदः कुलभूषणेन ।। ८६ ॥ इति पूर्वश्लोकोक्तमूचिवानुक्तवान् । ब्रुवः कसुः। उपहृताभरणः प्रत्यर्पिताभरणः कुमुदः । हे कुमुद, भवालाध्यः स्वजनो बन्धुः इत्थमनुभाषितारमनुवक्तारं क्षितीशं कुशं समेतबन्धुर्युक्तबन्धुः सन्कन्यामयेन कन्यारूपेण कुलयोkषणेन विधिवत्संयोजयामास । न केवलं तदीयमेव किन्तु स्वकीयमपि भूषणं तस्मै दत्तवानिति ध्वनिः। आम्प्रत्ययानुप्रयोगयोर्व्यवधानं तु प्रागेव समाहितम् ॥
अन्वयः-इति ऊचिवान् उपहृताभरणः कुमदः हे कुमुद ! भवान् श्लाध्यः स्वजनः इति अनुभाषितारं क्षितीशं, समेतबन्धुः सन् कन्यामयेन कुलभूषणेन विधिवत् संयोजयामास।
व्याख्या-इति = इत्थं पूर्वश्लोकोक्तप्रकारेणऊचिवान् = उक्तवान् उपहृतम् =उपहाररूपेण प्रत्यर्पितम् आभरणम् =आभूषणं येन सः उपहृताभरणः कुमुदः=नागः । हे कुमुद ! भवान् = श्रीमान् श्लाघ्यः = श्लापयितुं योग्यः, प्रशंसनीयः स्वस्य आत्मनः जनः बान्धवः इति स्वजनः कुशस्य मे बन्धुः भवानित्यर्थः । इति = एवम् अनुभाषितारम् अनुवक्तारं क्षितेः पृथिव्याः ईशः = स्वामी तं क्षितीशं=राजानं समेतः सम्प्राप्तः बन्धुः = कुटुम्बः यस्य स समेतबन्धुः सन् परिजनसहित इत्यर्थः । कन्या प्रचुर =प्रधानमिति कन्यामयं तेन कन्यामपेन=कुमारीरूपेपेत्यर्थः कुलयोः= वंशयोः भूषणम् =अलंकारस्तेन कुलभूषप्पेन विधिना तुल्यं विधिवत् = शास्त्रानुसारं संयोजयामास = सम्मेलयामास, विधिपूर्वकं विवाहं कारयामासेत्यर्थ ।।
समासः-उपहृतम् आभरणं येन स उपहृताभरणः । क्षितेः ईशः क्षितीशस्तं क्षितीशम् । समेतः बन्धुः यस्य स समेतबन्धुः । कुलयोः भूषणं तेन कुलभूषणेन ।
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |