________________
७७
प्रथमः सर्गः
सञ्जीविनी - हे राजन् ! स शापस्त्वया न श्रुतः । सारथिना च न श्रुतः । अश्रवणे हेतुमाह- क्रीडार्थमागता उद्दामानो दाम्न उद्गता दिग्गजा यस्मि स्तथोक्त आकाशगङ्गाया मन्दाकिन्याः स्रोतसि प्रवाहे नदति सति ||७८ ||
अन्वयः - हे राजन्, सः, शापः त्वया, न, श्रुतः, सारथिना, च, न, 'श्रुतः', उद्दामदिग्गजे, आकाशगङ्गायाः, स्रोतसि, नदति, 'सति' ।
वाच्य० -- हे राजन्, शापम् त्वम्, न श्रुतवान्, सारथि:, च, न, 'श्रुतवान्' | व्याख्या -- हे राजन्, सः = = असो पूर्वोक्तः, शापः = आक्रोश:, त्वया = दिलीपेन, न = नहि, श्रुतः = आकर्णितः, सारथिना = सूतेन, च = तथा, न, 'श्रुतः' दाम्नः=शृङ्खलायाः उद्गताः उद्दामानः, दिशाम् = काष्ठानाम्, TOTT:= - हस्तिनः दिग्गजाः, उद्दामान:, दिग्गजाः यस्मिन् तत् उद्दाम दिग्गजम् तस्मिन् उद्दाम दिग्गजे, आकाशस्य = दिवः गङ्गा = सुरनदी आकाशगङ्गा तस्याः आकाशगङ्गायाः स्रोतसि = प्रवाहे, नदति = शब्दायमाने 'सति' ।
समा०—–दाम्नः उद्गताः उद्दामान: दिशां गजाः दिग्गजाः उद्दद्यमानः दिग्गजाः यस्मिन् तत्, उद्दाम दिग्गजम् तस्मिन् उद्दामदिग्गजे । आकाशस्य गंगा आकाशगंगा, तस्याः आकाशगंगायाः ।
अभि० -- हे राजन् कामधेन्वा प्रदत्तः स शापस्त्वया तव सारथिवा वा न श्रुतः, यतः सुरनद्या उत्कट प्रवाहे मज्जतां दिङ्नागानां महान्कलकल आसीत् ।
हिन्दी - हे राजन् कामधेनु का दिया हुआ वह शाप न तो तुमने सुना न तुम्हारे सारथि ने ही सुना, क्योंकि आकाशगङ्गा के प्रवाह में स्नान करते बन्धनमुक्त दिग्गजों का महान् कलकल शब्द हो रहा था ॥ ७८ ॥ अस्तु, प्रस्तुते किमायातमित्यत्राह -
ईप्सितं तदवज्ञानाद्विद्धि सार्गलमात्मनः । प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्यपूजाव्यतिक्रमः ॥७६॥
सञ्जीविनी - तदवज्ञानात्तस्या धेनोरवज्ञानादपमानादात्मनः स्वस्याप्तुमिष्टमीप्सितं मनोरथम् । आप्नोतेः सन्नन्तात्क्तः । ईकारश्च । सार्गलं सप्रतिबन्धं विद्धि जानीहि । तथाहि पूज्यपूजाया व्यतिक्रमोऽतिक्रमणं श्रेयः प्रतिबध्नाति ॥७९॥ अन्वयः -- तदवज्ञानात्, आत्मनः ईप्सितम्, सार्गलम्, विद्धि, हि, पूज्यपूजाव्यतिक्रमः, श्रेयः, प्रतिबध्नाति ।
