Page Text
________________
२५२
रघुवंशे
लवणेन विलुप्तेज्यास्तामिस्रण तमभ्ययुः।
मुनयो यमुनामाजः शरण्यं शरणार्शिनः ॥ २ ॥ लवणेन लवणाख्येन तामिस्रण तमिस्राचारिणा। रक्षसेत्यर्थः। विलुप्तेज्या लुण्यागक्रिया अत एव शरणार्थिनो यमुनाभाजो यमुनातीरवासिनो मुनयः शरण्यं शरणार्ह रक्षणसापर्थ तं रामं रक्षितारमभ्ययुः प्राप्ताः । यातेर्लङ् ॥
अन्वयः-लवणेन तामिस्रण विलुप्तेज्याः शरणार्थिनः यमुनाभाजः मुनयः शरण्यं स्म् अभ्ययुः।
व्याख्या–लुनातीति लवणः = तेन लवणेन लवणासुरेण, 'लवण' राक्षसे रसे इति हैमः । तमो बहुलमस्ति अस्यां सा तमिस्रा = कृष्णपक्षरात्रिः । तमिस्रासु चरतीति तामिस्रः तेन तामिस्रण =रात्रिंचरेण, विलुप्ताः = विनाशिताः=ईज्याः = यज्ञादिक्रियाः येषां ते विलुप्तेज्याः, अतएव शरणं = रक्षा एव अर्थः = प्रयोजनं येषां ते शरणार्थिनः यमुनां = यमुनातीरं भजन्ति = सेवन्ते इति यमुनाभाजः, यमुनातीरनिवासिनः, इत्यर्थः। मुनयः = तपस्विनः शरणे सा: शरण्यस्तं शरण्यं = रक्षकं तं =रामम् अभ्ययुः = सम्प्राप्ताः। लवणासुरेण पीडिताः तपस्विनः रक्षितारं रामं प्राप्ता इत्यर्थः ।
समासः-विलुप्ता इज्या येषां ते विलुप्तेज्याः । शरणमेव अर्थः येषान्ते शरणार्थिनः । हिन्दी-एक समय यमुना तट ( किनारे ) पर रहने वाले, और लवणासुर नाम के राक्षस ने जिनकी यज्ञादि क्रियाएँ नष्ट कर दी थीं, इसीलिये रक्षा चाहने वाले, तपस्वी शरणागतवत्सल राम के पास आए ॥ २ ॥
अवेक्ष्य रामं ते तस्मिन्न प्रजहुः स्वतेजसा ।
त्राणाभावे हि शापास्त्राः कुर्वन्ति तपसो व्ययम् ॥ ३ ॥ ते मुनयो राममवेक्ष्य । रक्षितारमिति शेषः । तस्मि लवणे स्वतेजसा शापरूपेण न प्रजहुः। तथाहि । त्रायते इति त्राणं रक्षकम् । कर्तरि ल्युट् । तदभावे शाप एवास्त्रं येपां ते शापात्राः सन्तस्तपसो व्ययं कुर्वन्ति । शापदानात्तपसो व्यय इति प्रसिद्धः॥
अन्वयः-ते रामम् अवेक्ष्य, तस्मिन् स्वतेजसा न प्रजहुः । हि त्राणाभावे शापास्त्राः सन्तः तपसो व्ययं कुर्वन्ति।
व्याख्या-ते मुनयः रामं रक्षाकर्तारम् अवेक्ष्य = विलोक्य, ज्ञात्वेत्यर्थः तस्मिन् = लवणासुरे स्वं = स्वकीयं तेजः = तपःप्रभावः, इति स्वतेजः तेन स्वतेजसा न प्रजह्रः = प्रहारं न कृतवन्तः। हि = यतः त्रायते इति त्राणम् । त्राणस्य = रक्षकस्य अभावः = असत्ता तस्मिन् त्राणाभावे शपनं शापः = आक्रोशः, अशुभं भूयादित्येवंरूपः एव अस्त्रं = शस्त्रं येषान्ते शापास्त्राः सन्तः तपसः = तपस्यायाः व्ययं = क्षयम् , अपंगममित्यर्थः । कुर्वन्ति = विदधति । शापप्रदानेन तपसः क्षयो भवतीति हेतो रक्षकाभावे एव शपन्ति, इति भावः ।
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |