________________
જેવી રીતે હાથીને કાબૂમાં રાખવા માટે અંકુશની જરૂર છે તેમ પાપકર્મોરૂપી હાથીને અંકુશમાં રાખવા અપિરગ્રહની જરૂર છે चित्तमंतमचित्तं वा, परिगिज्झ किसामवि । अण्णं वा अणुजाणाइ, एवं दुक्खा ण मुच्चइ (શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્ર ૧/૧/૨) અર્થ : જે મનુષ્ય પશુ-મનુષ્ય વગેરે સચિત્ત પ્રાણી; સોનું, ચાંદી આદિ અચિત પદાર્થ કે ભૂસા આદિ જેવી તુચ્છ વસ્તુ, થોડા પ્રમાણમાં પણ પરિગ્રહ રૂપે રાખે અથવા બીજાના પરિગ્રહની અનુમોદના કરે છે તે દુઃખથી મુક્ત થતો નથી.
૩) જેમ જેમ પરિગ્રહ ત્યાગ જીવનમાં વણાતો જાય છે તેમ તેમ ઈંદ્રિય પર વિજય મેળવાતો જાય છે. આગમોમાં ઈન્દ્રિય વિજય ૫૨ ઘણો ભાર આપ્યો છે. મહાત્મા ગાંધીજી પણ કહે છે કે ઇંદ્રિયોનો કોલાહલ બંધ થાય છે ત્યારે આત્માનું સંગીત સંભળાય છે.
જેમ કિંપાક વૃક્ષનાં ફ્ળો રૂપરંગની દૃષ્ટિએ મનોરમ્ય અને ખાવામાં મધુર લાગે છે પરંતુ પરિણામે તે જીવનનો અંત કરે છે, તે ઉપમા કાભોગના વિપાકને લાગુ પડે છે. આત્મસુધારણા અને સમાધિની પ્રાપ્તિ કરવામાં ઇંદ્રિય-વિજયની પ્રધાનતાનું નિરૂપણ કરતી ગાથા શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૨/૨૧ છે.
जं इंदियाणं विसया मणुण्णा, ण तेसु भावं णिसिरे कयाइ । ण यामणुण्णेसु मणं पि कुज्जा, समाहिकामे समणे तवस्सी । ।
અર્થ : સમાધિનો ઇચ્છુક તપસ્વી શ્રમણ, ઇન્દ્રિયોના શબ્દરૂપાદિ મનોજ્ઞ વિષયોમાં રાગભાવ ન કરે અને ઇન્દ્રિયોના અમનોજ્ઞ વિષયોમાં મનથી પણ દ્વેષભાવ ન કરે.
કારણ કે જે મૂઢ્ઢાળે, ને મૂદ્દાને સે મુળે (શ્રી આચારાંગ સૂત્ર) જે પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયો છે તે સંસારનું મૂળ કારણ છે. સમિત્તનુવા વાળવુજ્તા (શ્રી ઉત્તરા ૧૪/૧૩) જેવા માત્ર એક-એક વિષયસેવનથી હરણ-પતંગિયુ-ભ્રમર-માછલું અને હાથી દુઃખી થાય છે અને મરી જાય છે.
જ્ઞાનધારા ૬-૭
૧૧ જૈનસાહિત્ય જ્ઞાનસત્ર ૬-૭)
