________________
શ્રીમદ રાજચંતક એક દર્શન
જે પદ્મ શ્રી સર્વજ્ઞે દીઠું જ્ઞાનમાં, કહી શક્યા નહીં પણ તે શ્રી ભગવાન જો;
તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે? અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો.'
શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર ઃ વિશિષ્ટ કાવ્યગુણોથી ઓપતું આ માત્ર કાવ્ય જ નથી પણ ફક્ત ૧૪ર ગાથામાં આત્મસ્વરૂપને સમજાવતું એક ગહન વિષયને નિરૂપતું પદ્યાત્મક શાસ્ત્ર છે. કાવ્યની વિશિષ્ટ પ્રકારની યોજના છે. એમાં મતાર્થી અને આત્માર્થીનાં લક્ષણો કહ્યાં છે અને આ બંનેના વર્ણનો શ્રીમ ્ ખૂબીપૂર્વક ઉપયુક્ત શબ્દોને સહારે એના રહસ્યને સમજાવે છે. વચ્ચે વચ્ચે કરુણાસભર ઉપાલંભની વાણી પણ કેવી આર્દ્રતાથી ઉપસે છે તે નીચેની પંક્તિઓમાં અનુભવાય છે.
‘કોઈ ક્રિયાજડ થઈ રહ્યા, શુષ્ક જ્ઞાનમાં કોઈ; માને મારગ મોક્ષનો, કરુણા ઉપજે જોઈ.’
૩૨
આ કાવ્યમાં એક બીજું રસપ્રદ આયોજન શ્રીમદ્ કર્યું છે, તે છે સદ્ગુરુ અને શિષ્ય વચ્ચેનો સંવાદ. આ સંવાદમાં શિષ્યની શંકાના ગુરુ ઉત્તરો આપે છે. અને એમાં ‘દ્દર્શન’ની વાત પણ મુમુક્ષુને હૃદયંગમ થાય તે રીતે તેમણે મૂકી છે.
‘આત્મા છે’, ‘તે નિત્ય છે’, ‘છે કર્તા નિજકર્મ',
‘છે ભોકતા’ વળી ‘મોક્ષ છે’, ‘મોક્ષ ઉપાય સુધર્મ.’
કાવ્યના અંતભાગમાં એમણે ‘આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર'નો સાર છેલ્લી બે પંકિતઓમાં અત્યંત લાઘવથી વ્યક્ત કર્યો છે.
દેહ છતાં જેની દશા, વર્તે દેહાતીત;
તે જ્ઞાનીના ચરણમાં, હો વંદન અગણિત.’
આ સમગ્ર કાવ્ય આત્મજ્ઞાનના ગહનતમ પ્રદેશમાં ભાવકને લઈ જાય છે અને આત્મસિદ્ધિ કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય એનો માર્ગ દર્શાવે છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આત્મદર્શનના નરસિંહ મહેતાથી માંડીને જે જે કાવ્યાત્મક પ્રયોગો થયા છે તેમાં શ્રીમદ્દ્ન ‘આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર' ઉચ્ચ સ્થાનનું
