________________
સાગર છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અને મહાત્મા ગાંધીજી જેવી વિભૂતિઓએ સત્ય ભગવાન અને અહિંસા ભગવતી ને જાણી છે, અનુભવી છે, પ્રેમ, દયા, અહિંસા કે સતૂધર્મરૂપે પ્રકાશી છે ને પ્રસરાવી છે.
રાયચંદભાઈ (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) પાસેથી ગાંધીજીએ દયા ધર્મના કુંડા ને કુંડા પીધા અને આઠેય પ્રકારે દયા પાળી. તેમના સત્યધર્મના ઉદ્ધારની વાતને ગાંધીજીએ કઈ રીતે આગળ વધારી તે વાતનું તત્વચિંતક દુલેરાય માટલીયાએ સુંદર રીતે નિરૂપણ કર્યું છે.
૧) દ્રવ્યદયામાં એકેન્દ્રીય જીવોનો પણ ખ્યાલ રાખતા, આશ્રમના એક અંતેવાસી જાજરૂ જઈ આવીને માટી લાવ્યા ત્યારે ગાંધીજીએ તેને ખેતરમાંજ પાછી મૂકાવી. પોતે લીમડાની ચટણી વાપરતા, એક ભાઈ મોટી ડાળખી લાવ્યા તો ચાર દિવસ ચલાવી. વાપરવાનું સ્નાન માટેનું પાણી પણ અઢી શીશા જેટલું જ, દાતણ પણ ચાર-પાંચ દિવસ ચલાવે.
ર) ભાવદયા:- શાકાહારી કલબની શરૂઆતથી અંત સુધી બીજાને દયા ધર્મ સમજાવતા રહ્યાં.
(૩) સ્વદયા :- પોતાને પાપથી બચાવતાં રહ્યાં.
૪) સ્વરૂપદયા:- પોતે પોતાના આત્માનું જ કરી શકે છે.બીજાના સુખ દુઃખનો કર્તા નથી તેવી શુદ્ધ સ્વરૂપ દયા.
૫) પરદયા - બીજા પ્રત્યે આત્મતુલ્ય પ્રીતિ રાખી અનુકંપા પરોપકારના કાર્યમાં પરદયાનો પ્રચાર કર્યો.
૬) અનુબંધ દયા :- મા જેમ બાળકને દુઃખ લાગે તોય તેના હિત માટે કડવું ઔષધ (ઓસડ) પાય છે તેમ વ્યસન, અસત્ય, અન્યાય કરનારને કડવું લાગે, દબાણ લાગે તોય તેના હિતાર્થે કરનારી અનુબંધ દયાને ટેકો આપ્યો.
૭) પોતાના સ્વરૂપમાં રહેનારી નિશ્ચય દયા.
૮) નિશ્ચયને અનુરૂપ વ્યવહાર રાખીને ગાંધીજીએ સત્ય-ધર્મના ઉદ્ધારની શ્રીમદ્ભી વાતને આગળ વધારી તેમાં અહિંસા ધર્મની શાન છે.
સ્વરૂ૫ દયા એટલે ઈર્ષા, રાગ-દ્વેષ, અહં સ્વરૂપને ઘેરી ન લે તેની સાવધાની અને ચિંતન તેની ખાસ આવશ્યકતા અનુબંધ દયા વખતે
